3rd Chapter 42nd Sloka

इन्द्रियाणि पराण्याहुरिन्द्रियेभ्यः परं मनः ।

मनसस्तु परा बुद्धिर्यो बुद्धेः परतस्तु सः ॥३.४२॥

indriyāṇi parāṇyāhurindriyebhyaḥ paraṃ manaḥ |

manasastu parā buddhiryo buddheḥ paratastu saḥ ||3.42||

इन्द्रियाणि ^2/3 पराणि ^2/3 आहुः ^III/1 इन्द्रियेभ्यः ^5/3 परम् ^1/1 मनः ^1/1 ।

मनसः ^5/1 तु ⁰ परा ^1/1 बुद्धिः ^1/1 यः ^1/1 बुद्धेः ^5/1 परतः ⁰ तु ⁰ सः ^1/1 ॥३.४२॥

·         इन्द्रियाणि [indriyāṇi] = senses = इन्द्रिय (n.) + कर्मणि to आहुः 2/3

·         पराणि [parāṇi] = superior = पर (pron. n.) + complement to इन्द्रियाणि 2/3

·         आहुः [āhuḥ] = say = ब्रूञ् (2U) to say + लट्/कर्तरि/III/3

·         इन्द्रियेभ्यः [indriyebhyaḥ] = than senses = इन्द्रिय (n.) + विभक्ते 5/3

·         परम् [param] = superior = पर (pron. n.) + 1/1

·         मनः [manaḥ] = the mind = मनस् (n.) + 1/1

·         मनसः [manasaḥ] = than the mind = मनस् (n.) + विभक्ते 5/1

·         परा [parā] = superior = पर (pron. f.) + 1/1

·         बुद्धिः [buddhiḥ] = the intellect = बुद्धि (f.) + 1/1

·         बुद्धेः [buddheḥ] = than the intellect = बुद्धि (f.) + विभक्ते 5/1

·         परतः [parataḥ] = superior = अव्ययम्

o   पर + तसिल् = परतस्

·         तु [tu] = whereas = अव्ययम्

·         सः [saḥ] = that (ātmā) = तद् (pron. m.) + 1/1

They say that the sense organs are superior to the body; the mind is superior to the sense organs; the intellect is superior to the mind. Whereas the one who is superior to the intellect is he (the ātmā).

Sentence 1:

इन्द्रियाणि ^2/3 पराणि ^2/3 आहुः ^III/1 इन्द्रियेभ्यः ^5/3 परम् ^1/1 मनः ^1/1 ।

मनसः ^5/1 तु ⁰ परा ^1/1 बुद्धिः ^1/1

They say (आहुः ^III/1) that the sense organs (इन्द्रियाणि ^2/3) are superior (पराणि ^2/3) to the body; the mind (मनः ^1/1) is superior (परम् ^1/1) to the sense organs (इन्द्रियेभ्यः ^5/3); the intellect (बुद्धिः ^1/1 तु ⁰) is superior (परा ^1/1) to the mind (मनसः ^5/1).

Sentence 2:

यः ^1/1 बुद्धेः ^5/1 परतः ⁰ तु ⁰ सः ^1/1 ॥३.४२॥

Whereas (तु ⁰) the one who (यः ^1/1) is superior (परतः ⁰) to the intellect (बुद्धेः ^5/1) is he (the ātmā) (सः ^1/1).

इन्द्रियाणि ^2/3 आदौ ^7/1 नियम्य ⁰ कामम् ^2/1 शत्रुम् ^2/1 जहिहि ^II/1 इति ⁰ उक्तम् ^1/1 ।

तत्र ⁰ किमाश्रयः ^1/1 कामम् ^2/1 जह्यात् ^III/1 इति ⁰ उच्यते ^III/1 –

इन्द्रियाणि ^2/3 श्रोत्रादीनि ^2/3 पञ्च ^2/3 देहम् ^2/1 स्थूलम् ^2/1 बाह्यम् ^2/1 परिच्छिन्नम् ^2/1 च ⁰ अपेक्ष्य ⁰ सौक्ष्म्य-अन्तरत्व-व्यापित्वादि-अपेक्षया ^3/1 पराणि ^2/3 प्रकृष्टानि ^2/3 आहुः ^III/3 पण्डिताः ^1/3।

तथा ⁰ इन्द्रियेभ्यः ^5/3 परम् ^1/1 मनः ^1/1 संकल्प-विकल्प-आत्मकम् ^1/1।

तथा ⁰ मनसः ^5/1 तु ⁰ परा ^1/1 बुद्धिः ^1/1 निश्चयात्मिका ^1/1।

तथा ⁰ यः ^1/1 सर्व-दृश्येभ्यः ^5/3 बुद्ध्यन्तेभ्यः ^5/3 आभ्यन्तरः ^1/1, यम् ^2/1 देहिनम् ^2/1 इन्द्रियादिभिः ^3/3 आश्रयैः ^3/3 युक्तः ^1/1 कामः ^1/1 ज्ञान-आवरण-द्वारेण ^3/1 मोहयति ^III/1 इत्युक्तम् ^1/1 । बुद्धेः ^5/1 परतः ⁰ तु ⁰ सः ^1/1 । सः ^1/1 बुद्धेः ^6/1 द्रष्टा ^1/1 परमात्मा ^1/1 ॥