13th Chapter 24th Sloka

ध्यानेनात्मनि पश्यन्ति केचिदात्मानमात्मना ।

अन्ये साङ्ख्येन योगेन कर्मयोगेन चापरे ॥ १३.२४ ॥

 

dhyānenātmani paśyanti kecidātmānamātmanā |

anye sāṅkhyena yogena karmayogena cāpare || 13.24 ||

 

ध्यानेन ^3/1 आत्मनि ^7/1 पश्यन्ति ^III/3 केचित् ^{(1/3) 0} आत्मानम् ^2/1 आत्मना ^3/1 ।

अन्ये ^1/3 साङ्ख्येन ^3/1 योगेन ^3/1 कर्मयोगेन ^3/1 च ⁰ अपरे ^1/3 ॥ १३.२४ ॥

 

By contemplation some see the self, in the self (mind), with the self (the prepared mind), others by enquiry and some others by karma-yoga.

 

By contemplation (ध्यानेन ^3/1) some (केचित् ^{(1/3) 0}) see (पश्यन्ति ^III/3) the self (आत्मानम् ^2/1), in the self (आत्मनि ^7/1) (mind), with the self (आत्मना ^3/1) (the prepared mind), others (अन्ये ^1/3) by enquiry (साङ्ख्येन ^3/1 योगेन ^3/1) and (च ⁰) some others (अपरे ^1/3) by karma-yoga (कर्मयोगेन ^3/1).

 

·       ध्यानेन [dhyānena] = by contemplation = ध्यान (n.) + हेतौ 3/1

o   ध्यै (1P) to contemplate + ल्युट्     3.3.115 ल्युट् च । ~ भावे नपुंसके

·       आत्मनि [ātmani] = in the self (mind) = आत्मन् (m.) + अधिकरणे to पश्यन्ति 7/1

·       पश्यन्ति [paśyanti] = see = दृश् (1P) to see + लट्/कर्तरि/III/3

·       केचित् [kecit] = some = अव्ययम्

o   के ^1/3 (कर्तरि to पश्यन्ति) + चित्

·       आत्मानम् [ātmānam] = आत्मन् (m.) = the self + कर्मणि to पश्यन्ति 2/1

·       आत्मना [ātmanā] = आत्मन् (m.) = by the self (prepared mind) + करणे to पश्यन्ति 3/1

·       अन्ये [anye] = others = अन्य m.+ कर्तरि to पश्यन्ति 1/3

·       साङ्ख्येन [sāṅkhyena] = by enquiry = साङ्ख्य (m.) + adj. to योगेन 3/1

·       योगेन [yogena] = by the means of = योग (m.) + हेतौ 3/1

·       कर्मयोगेन [karmayogena] = by karma-yoga = कर्मयोग (m.) + हेतौ 3/1

·       च [ca] = and = अव्ययम्

·       अपरे [apare] = others = अपर m. + कर्तरि to पश्यन्ति 1/3

 

अन्वयः

केचित् ^{(1/3) 0} ध्यानेन ^3/1 आत्मानम् ^2/1 आत्मना ^3/1 आत्मनि ^7/1 पश्यन्ति ^III/3 ।

अन्ये ^1/3 साङ्ख्येन ^3/1 योगेन ^3/1 (आत्मानम् ^2/1 पश्यन्ति ^III/3 ) ।

अपरे ^1/3 च ⁰ कर्मयोगेन ^3/1 (आत्मानम् ^2/1 पश्यन्ति ^III/3 ) ॥

 

अत्र आत्मदर्शने उपायविकल्पाः इमे ध्यानादयः उच्यन्ते —

ध्यानेनात्मनि पश्यन्ति केचिदात्मानमात्मना ।

अन्ये साङ्ख्येन योगेन कर्मयोगेन चापरे ॥ २४ ॥

ध्यानेन, ध्यानं नाम शब्दादिभ्यो विषयेभ्यः श्रोत्रादीनि करणानि मनसि उपसंहृत्य, मनश्च प्रत्यक्चेतयितरि, एकाग्रतया यत् चिन्तनं तत् ध्यानम् ; तथा, ध्यायतीव बकः, ध्यायतीव पृथिवी, ध्यायन्तीव पर्वताः इति उपमोपादानात् । तैलधारावत् सन्ततः अविच्छिन्नप्रत्ययो ध्यानम् ; तेन ध्यानेन आत्मनि बुद्धौ पश्यन्ति आत्मानं प्रत्यक्चेतनम् आत्मना स्वेनैव प्रत्यक्चेतनेन ध्यानसंस्कृतेन अन्तःकरणेन केचित् योगिनः । अन्ये साङ्ख्येन योगेन, साङ्ख्यं नाम ‘इमे सत्त्वरजस्तमांसि गुणाः मया दृश्या अहं तेभ्योऽन्यः तद्व्यापारसाक्षिभूतः नित्यः गुणविलक्षणः आत्मा’ इति चिन्तनम् एषः साङ्ख्यो योगः, तेन ‘पश्यन्ति आत्मानमात्मना’ इति वर्तते । कर्मयोगेन, कर्मैव योगः, ईश्वरार्पणबुद्ध्या अनुष्ठीयमानं घटनरूपं योगार्थत्वात् योगः उच्यते गुणतः ; तेन सत्त्वशुद्धिज्ञानोत्पत्तिद्वारेण च अपरे ॥ २४ ॥