13th Chapter 19th Sloka

प्रकृतिं पुरुषं चैव विद्ध्यनादी उभावपि ।

विकारांश्च गुणांश्चैव विद्धि प्रकृतिसम्भवान् ॥ १३.१९ ॥

 

prakṛtiṃ puruṣaṃ caiva viddhyanādī ubhāvapi |

vikārāṃśca guṇāṃścaiva viddhi prakṛtisambhavān || 13.19 ||

 

प्रकृतिम् ^2/1 पुरुषम् ^2/1 च ⁰ एव ⁰ विद्धि ^II/1 अनादी ^2/2 उभौ ^2/2 अपि ⁰ ।

विकारान् ^2/3 च ⁰ गुणान् ^2/3 च ⁰ एव ⁰ विद्धि ^II/1 प्रकृतिसम्भवान् ^2/3 ॥ १३.१९ ॥

 

May you know that both prakṛti and puruṣa are indeed beginningless. May you also know that the modifications, and the qualities are indeed born of prakṛti.

 

May you know (विद्धि ^II/1) that both (उभौ ^2/2 अपि ⁰) prakṛti (प्रकृतिम् ^2/1) and (च ⁰) puruṣa (पुरुषम् ^2/1) are indeed (एव ⁰) beginningless (अनादी ^2/2).

May you also (च ⁰) know (विद्धि ^II/1) that the modifications (विकारान् ^2/3), and (च ⁰) the qualities (गुणान् ^2/3) are indeed (एव ⁰) born of prakṛti (प्रकृतिसम्भवान् ^2/3).

 

·       प्रकृतिम् [prakṛtim] = prakṛti = प्रकृति (f.) + कर्मणि to विद्धि 2/1

·       पुरुषम् [puruṣam] = puruṣa = पुरुष (m.) + कर्मणि to विद्धि 2/1

·       च [ca] = and = अव्ययम्  

·       एव [eva] = indeed = अव्ययम्  

·       विद्धि [viddhi] = May you know = विद् (2P) to know + लोट्/कर्तरि/II/1

o   विद् + हि 3.4.87 सेर्ह्यपिच्च । ~ लस्य लोटः

विद् + धि               6.4.101 हुझल्भ्यो हेर्धिः ।

·       अनादी [anādī] = beginningless = अनादि m. + O.C. to उभौ 2/2

o   न विद्यते आदिः ययोः ^6/2 तौ अनादी (NB) ।

·       उभौ [ubhau] = both = उभ m.+ pronoun of प्रकृतिम् and पुरुषम् (प्रकृतिपुरुषौ) 2/2

·       अपि [api] = also = अव्ययम्  

·       विकारान् [vikārān] = modifications = विकार (m.) + कर्मणि to विद्धि 2/3

·       च [ca] = and = अव्ययम्  

·       गुणान् [guṇān] = attributes = गुण (m.) + कर्मणि to विद्धि 2/3

·       च [ca] = and = अव्ययम्  

·       एव [eva] = indeed = अव्ययम्  

·       विद्धि [viddhi] = May you know = विद् (2P) to know + लोट्/कर्तरि/II/1

·       प्रकृतिसम्भवान् [prakṛtisambhavān] = that which are born of prakṛti = प्रकृतिसम्भव m. + O.C. to विकारान्/गुणान् 2/3

 

 

अन्वयः

प्रकृतिम् ^2/1 पुरुषम् ^2/1 च ⁰ उभौ ^2/2 अपि ⁰ अनादी ^2/2 एव ⁰ विद्धि ^II/1 ।

विकारान् ^2/3 च ⁰ गुणान् ^2/3 च ⁰ प्रकृतिसम्भवान् ^2/3 एव ⁰ विद्धि ^II/1 ॥ १३.१९ ॥

 

 

तत्र सप्तमे ईश्वरस्य द्वे प्रकृती उपन्यस्ते, परापरे क्षेत्रक्षेत्रज्ञलक्षणे ; ‘एतद्योनीनि भूतानि’ (भ. गी. ७ । ६) इति च उक्तम् । क्षेत्रक्षेत्रज्ञप्रकृतिद्वययोनित्वं कथं भूतानामिति अयमर्थः अधुना उच्यते —

प्रकृतिं पुरुषं चैव विद्ध्यनादी उभावपि ।

विकारांश्च गुणांश्चैव विद्धि प्रकृतिसम्भवान् ॥ १९ ॥

प्रकृतिं पुरुषं चैव ईश्वरस्य प्रकृती तौ प्रकृतिपुरुषौ उभावपि अनादी विद्धि, न विद्यते आदिः ययोः तौ अनादी । नित्येश्वरत्वात् ईश्वरस्य तत्प्रकृत्योरपि युक्तं नित्यत्वेन भवितुम् । प्रकृतिद्वयवत्त्वमेव हि ईश्वरस्य ईश्वरत्वम् । याभ्यां प्रकृतिभ्याम् ईश्वरः जगदुत्पत्तिस्थितिप्रलयहेतुः, ते द्वे अनादी सत्यौ संसारस्य कारणम् ॥

 

न आदी अनादी इति तत्पुरुषसमासं केचित् वर्णयन्ति । तेन हि किल ईश्वरस्य कारणत्वं सिध्यति । यदि पुनः प्रकृतिपुरुषावेव नित्यौ स्यातां तत्कृतमेव जगत् न ईश्वरस्य जगतः कर्तृत्वम् ।

（आक्षेपः）（イーシュヴァラが पुरुष/प्रकृति とは別の存在だと思っている。） （पुरुष と प्रकृति が） आदि （कारण）でないもの、と तत्पुरुषसमास で説明する人がいます。それによってイーシュヴァラの原因であるステータスが確立されます。もし、पुरुष と प्रकृति が永遠なら、世界はそれらによって創られていることになり、イーシュヴァラによって創られたものではなくなります。

तत् असत् ; प्राक् प्रकृतिपुरुषयोः उत्पत्तेः ईशितव्याभावात् ईश्वरस्य अनीश्वरत्वप्रसङ्गात् , संसारस्य निर्निमित्तत्वे अनिर्मोक्षप्रसङ्गात् शास्त्रानर्थक्यप्रसङ्गात् बन्धमोक्षाभावप्रसङ्गाच्च । नित्यत्वे पुनः ईश्वरस्य प्रकृत्योः सर्वमेतत् उपपन्नं भवेत् । कथम् ? ।

（समाधानम्） それは違います。पुरुष と प्रकृति が表れる前にはイーシュヴァラが不在であることから、イーシュヴァラがイーシュヴァラでなくなってしまうことから。（イーシュヴァラが別の存在にその存在を頼っているなら、イーシュヴァラとは呼べなくなる。）さらに、サムサーラが（イーシュヴァラを必要とせず）それ自体で存在できているなら、（サムサーラからの）モークシャは不可能となっていまうことから。そうなれば、聖典が教えることはなくなり、束縛も自由もないことになってしまうことから。 आदि （कारण）でないもの、と तत्पुरुषसमास で説明する人がいます。それによってイーシュヴァラの原因であるステータスが確立されます。もし、पुरुष と प्रकृति が永遠なら、世界はそれらによって創られていることになり、イーシュヴァラによって創られたものではなくなります。

しかし、ふたつのプラクリティの（によって構成されている）イーシュヴァラが永遠であるなら、全ては可能です。どのように？

विकारांश्च गुणांश्चैव वक्ष्यमाणान्विकारान् बुद्ध्यादिदेहेन्द्रियान्तान् गुणांश्च सुखदुःखमोहप्रत्ययाकारपरिणतान् विद्धि जानीहि प्रकृतिसम्भवान् , प्रकृतिः ईश्वरस्य विकारकारणशक्तिः त्रिगुणात्मिका माया, सा सम्भवो येषां विकाराणां गुणानां च तान् विकारान् गुणांश्च विद्धि प्रकृतिसम्भवान् प्रकृतिपरिणामान् ॥ १९ ॥