18th Chapter 17th Sloka

यस्य नाहङ्कृतो भावो बुद्धिर्यस्य न लिप्यते ।

हत्वापि स इमांल्लोकान्न हन्ति न निबध्यते ॥ १८.१७ ॥

 

yasya nāhaṅkṛto bhāvo buddhiryasya na lipyate |

hatvāpi sa imāṃllokānna hanti na nibadhyate || 18.17 ||

 

यस्य ^6/1 न ⁰ अहङ्कृतः ^1/1 भावः ^1/1 बुद्धिः ^1/1 यस्य ^6/1  न ⁰ लिप्यते ^III/1 ।

हत्वा ⁰ अपि ⁰ सः ^1/1 इमान् ^2/3 लोकान् ^2/3 न ⁰ हन्ति ^III/1 न ⁰ निबध्यते ^III/1॥ १८.१७ ॥

 

 

·       यस्य [yasya] = of the one who = यद् (pron. m.) + सम्बन्धे to अहङ्कृतः 6/1

·       न [na] = not = अव्ययम्

·       अहङ्कृतः [ahaṅkṛtaḥ] = doership = अहङ्कृत (m.) + adj. to भावः 1/1

·       भावः [bhāvaḥ] = disposition / sense of doership = भाव (m.) + कर्तरि to (अस्ति) 1/1

·       बुद्धिः [buddhiḥ] = the mind = बुद्धि (f.) + कर्मणि to लिप्यते 1/1

·       यस्य [yasya] = of the one who = यद् (pron. m.) + सम्बन्धे to बुद्धिः 6/1

·       न [na] = not = अव्ययम्

·       लिप्यते [lipyate] = is affected = लिप् (6U) to anoint + लट्/कर्मणि/III/1

·       हत्वा [hatvā] = having killed = अव्ययम्

o   हन् (2P) to kill + क्त्वा

·       अपि [api] = even = अव्ययम्

·       सः [saḥ] = he = तद् (pron. m.) + कर्तरि to न हन्ति, कर्मणि to न निबध्यते 1/1

·       इमान् [imān] = these = इदम् (pron.) + adj. to लोकान् 2/3

·       लोकान् [lokān] = people / beings = लोक (m.) + कर्मणि to हत्वा 2/3

·       न [na] = not = अव्ययम्

·       हन्ति [hanti] = kills = हन् (2P) to kill + लट्/कर्तरि/III/1

·       न [na] = not = अव्ययम्

·       निबध्यते [nibadhyate] = is bound = नि + बध् (1A) to bind + लट्/कर्मणि/III/1

 

 

The one who has no doership, the one whose mind is not affected, he, even killing these people, does not kill, nor is he bound.

 

 

Sentence 1:

यस्य ^6/1 अहङ्कृतः ^1/1 भावः ^1/1 न ⁰ (भवति), यस्य ^6/1 बुद्धिः ^1/1 न ⁰ लिप्यते ^III/1, सः ^1/1 इमान् ^2/3 लोकान् ^2/3 हत्वा ⁰ अपि ⁰ न ⁰ हन्ति ^III/1 न ⁰ निबध्यते ^III/1॥

The one who has (यस्य ^6/1) no (न ⁰) doership (अहङ्कृतः ^1/1 भावः ^1/1), the one whose (यस्य ^6/1) mind (बुद्धिः ^1/1) is (न ⁰) not affected (लिप्यते ^III/1), he (सः ^1/1), even (अपि ⁰) killing (हत्वा ⁰) these (इमान् ^2/3) people (लोकान् ^2/3), does not kill (न ⁰ हन्ति ^III/1), nor is he bound (न ⁰ निबध्यते ^III/1).

 

 

कः पुनः सुमतिः यः सम्यक् पश्यतीति, उच्यते —

यस्य शास्त्राचार्योपदेशन्यायसंस्कृतात्मनः न भवति अहङ्कृतः ‘अहं कर्ता’ इत्येवंलक्षणः भावः भावना प्रत्ययः — एते एव पञ्च अधिष्ठानादयः अविद्यया आत्मनि कल्पिताः सर्वकर्मणां कर्तारः, न अहम् , अहं तु तद्व्यापाराणां साक्षिभूतः ‘अप्राणो ह्यमनाः शुभ्रो ह्यक्षरात्परतः परः’ (मु. उ. २ । १ । २) केवलः अविक्रियः इत्येवं पश्यतीति एतत् — बुद्धिः अन्तःकरणं यस्य आत्मनः उपाधिभूता न लिप्यते न अनुशयिनी भवति — ‘इदमहमकार्षम् , तेन अहं नरकं गमिष्यामि’ इत्येवं यस्य बुद्धिः न लिप्यते — सः सुमतिः, सः पश्यति । हत्वा अपि सः इमान् लोकान् , सर्वान् इमान् प्राणिनः इत्यर्थः, न हन्ति हननक्रियां न करोति, न निबध्यते नापि तत्कार्येण अधर्मफलेन सम्बध्यते ॥

 

ननु हत्वापि न हन्ति इति विप्रतिषिद्धम् उच्यते यद्यपि स्तुतिः । नैष दोषः, लौकिकपारमार्थिकदृष्ट्यपेक्षया तदुपपत्तेः ।

देहाद्यात्मबुद्ध्या ‘हन्ता अहम्’ इति लौकिकीं दृष्टिम् आश्रित्य ‘हत्वापि’ इति आह । यथादर्शितां पारमार्थिकीं दृष्टिम् आश्रित्य ‘न हन्ति न निबध्यते’ इति । एतत् उभयम् उपपद्यते एव ॥

 

ननु अधिष्ठानादिभिः सम्भूय करोत्येव आत्मा, ‘कर्तारमात्मानं केवलं तु’ (भ. गी. १८ । १६) इति केवलशब्दप्रयोगात् । नैष दोषः, आत्मनः अविक्रियस्वभावत्वे अधिष्ठानादिभिः, संहतत्वानुपपत्तेः । विक्रियावतो हि अन्यैः संहननं सम्भवति, संहत्य वा कर्तृत्वं स्यात् । न तु अविक्रियस्य आत्मनः केनचित् संहननम् अस्ति इति न सम्भूय कर्तृत्वम् उपपद्यते । अतः केवलत्वम् आत्मनः स्वाभाविकमिति केवलशब्दः अनुवादमात्रम् । अविक्रियत्वं च आत्मनः श्रुतिस्मृतिन्यायप्रसिद्धम् । ‘अविकार्योऽयमुच्यते’ (भ. गी. २ । २५) ‘गुणैरेव कर्माणि क्रियन्ते’ (भ. गी. ३ । २७) ‘शरीरस्थोऽपि न करोति’ (भ. गी. १३ । ३१) इत्यादि असकृत् उपपादितं गीतास्वेव तावत् । श्रुतिषु च ‘ध्यायतीव लेलायतीव’ (बृ. उ. ४ । ३ । ७) इत्येवमाद्यासु । न्यायतश्च — निरवयवम् अपरतन्त्रम् अविक्रियम् आत्मतत्त्वम् इति राजमार्गः । विक्रियावत्त्वाभ्युपगमेऽपि आत्मनः स्वकीयैव विक्रिया स्वस्य भवितुम् अर्हति, न अधिष्ठानादीनां कर्माणि आत्मकर्तृकाणि स्युः । न हि परस्य कर्म परेण अकृतम् आगन्तुम् अर्हति । यत्तु अविद्यया गमितम् , न तत् तस्य । यथा रजतत्वं न शुक्तिकायाः ; यथा वा तलमलिनत्वं बालैः गमितम् अविद्यया, न आकाशस्य, तथा अधिष्ठानादिविक्रियापि तेषामेव, न आत्मनः । तस्मात् युक्तम् उक्तम् ‘अहङ्कृतत्वबुद्धिलेपाभावात् विद्वान् न हन्ति न निबध्यते’ इति । ‘नायं हन्ति न हन्यते’ (भ. गी. २ । १९) इति प्रतिज्ञाय ‘न जायते’ (भ. गी. २ । २०) इत्यादिहेतुवचनेन अविक्रियत्वम् आत्मनः उक्त्वा, ‘वेदाविनाशिनम्’ (भ. गी. २ । २१) इति विदुषः कर्माधिकारनिवृत्तिं शास्त्रादौ सङ्क्षेपतः उक्त्वा, मध्ये प्रसारितां तत्र तत्र प्रसङ्गं कृत्वा इह उपसंहरति शास्त्रार्थपिण्डीकरणाय ‘विद्वान् न हन्ति न निबध्यते’ इति । एवं च सति देहभृत्त्वाभिमानानुपपत्तौ अविद्याकृताशेषकर्मसंन्यासोपपत्तेः संन्यासिनाम् अनिष्टादि त्रिविधं कर्मणः फलं न भवति इति उपपन्नम् ; तद्विपर्ययाच्च इतरेषां भवति इत्येतच्च अपरिहार्यम् इति एषः गीताशास्त्रार्थः उपसंहृतः । स एषः सर्ववेदार्थसारः निपुणमतिभिः पण्डितैः विचार्य प्रतिपत्तव्यः इति तत्र तत्र प्रकरणविभागेन दर्शितः अस्माभिः शास्त्रन्यायानुसारेण ॥ १७ ॥