2nd Chapter 41st Sloka

व्यवसायात्मिका बुद्धिरेकेह कुरुनन्दन ।

बहुशाखा ह्यनन्ताश्च बुद्धयोऽव्यवसायिनाम् ॥२.४१॥

 

vyavasāyātmikā buddhirekeha kurunandana |

bahuśākhā hyanantāśca buddhayo'vyavasāyinām ||2.41||

 

व्यवसायात्मिका ^1/1 बुद्धिः ^1/1 एका ^1/1 इह ⁰ कुरुनन्दन ^S/1 ।

बहुशाखाः ^1/3 हि ⁰ अनन्ताः ^1/3 च ⁰ बुद्धयः ^1/3 अव्यवसायिनाम् ^6/3 ॥२.४१॥

 

·       व्यवसायात्मिका [vyavasāyātmikā] = well-ascertained = व्यवसायात्मिका (f.) + 1/1

o   व्यवसाय (= वि + अव + सो अन्तकर्मणि + घञ्) + आत्मा + कप् + टाप्

o   सा + घञ्               6.1.45 आदेच उपदेशेऽशिति ।
सा युक् + अ           7.3.33 आतो युक् चिण्कृतोः ।

o   व्यवसायः आत्मा स्वरूपं यस्याः सा व्यवसायात्मिका ।
व्यवसायात्मन् + कप् 5.4.154 शेषाद्विभाषा । ~ कप् बहुव्रीहौ समासान्ताः तद्धिताः
व्यवसायात्म + क     पदसंज्ञा by 1.4.17 स्वादिष्वसर्वनामस्थाने ।
                                          8.2.7 नलोपः प्रातिपदिकान्तस्य । ~ पदस्य

o   व्यवसायात्मक + टाप्              4.1.4 अजाद्यतष्टाप् । ~ स्त्रियाम्
व्यवसायात्मिक + आ              7.3.44 प्रत्ययस्थात् कात् पूर्वस्यात इदाप्यसुपः ।

(If it is ठक्, the स्त्रीप्रत्यय should be ङीप्.)

·       बुद्धिः [buddhiḥ] = understanding = बुद्धि (f.) + 1/1

·       एका [ekā] = one = एका (pron. f.) + 1/1

·       इह [iha] = in this = अव्ययम्

·       कुरुनन्दन [kurunandana] = O! Descendant of Kurus = कुरुनन्दन (m.) + सम्बोधने 1/1

·       बहुशाखाः [bahuśākhāḥ] = many-brached = बहुशाखा (f.) + 1/3

·       हि [hi] = indeed = अव्ययम्

·       अनन्ताः [anantāḥ] = innumerable = अनन्ता (f.) + 1/3

·       च [ca] = and = अव्ययम्

·       बुद्धयः [buddhayaḥ] = notions = बुद्धि (f.) + 1/3

·       अव्यवसायिनाम् [avyavasāyinām] = of the indiscriminate = अव्यवसायिन् (m.) + 6/3

 

 

With reference to this (mokṣa), O! Descendant of Kurus, there is a single, well-ascertained understanding. The notions of those who lack discrimination are many-branched and innumerable indeed.

 

 

Sentence 1:

इह ⁰ व्यवसायात्मिका ^1/1 एका ^1/1 बुद्धिः ^1/1 कुरुनन्दन ^S/1 ।

With reference to this (mokṣa) (इह ⁰), O! Descendant of Kurus (कुरुनन्दन ^S/1), there is a single (एका ^1/1), well-ascertained (व्यवसायात्मिका ^1/1) understanding (बुद्धिः ^1/1).

 

Sentence 2:

बहुशाखाः ^1/3 हि ⁰ अनन्ताः ^1/3 च ⁰ अव्यवसायिनाम् ^6/3 बुद्धयः ^1/3 ॥२.४१॥

The notions (बुद्धयः ^1/3) of those who lack discrimination (अव्यवसायिनाम् ^6/3) are many-branched (बहुशाखाः ^1/3) and (च ⁰) innumerable (अनन्ताः ^1/3) indeed (हि ⁰).

 

 

येयं साङ्‍ख्ये बुद्धिरुक्ता योगे च, वक्ष्यमाणलक्षणा सा —

व्यवसायात्मिका निश्चयस्वभावा एका एव बुद्धिः इतरविपरीतबुद्धिशाखाभेदस्य बाधिका, सम्यक्प्रमाणजनितत्वात् , इह श्रेयोमार्गे हे कुरुनन्दन । याः पुनः इतरा विपरीतबुद्धयः, यासां शाखाभेदप्रचारवशात् अनन्तः अपारः अनुपरतः संसारो नित्यप्रततो विस्तीर्णो भवति, प्रमाणजनितविवेकबुद्धिनिमित्तवशाच्च उपरतास्वनन्तभेदबुद्धिषु संसारोऽप्युपरमते ता बुद्धयः बहुशाखाः बह्वयः शाखाः यासां ताः बहुशाखाः, बहुभेदा इत्येतत् । प्रतिशाखाभेदेन हि अनन्ताश्च बुद्धयः । केषाम् ? अव्यवसायिनां प्रमाणजनितविवेकबुद्धिरहितानामित्यर्थः ॥ ४१ ॥