2nd Chapter 15th Sloka

यं हि न व्यथयन्त्येते पुरुषं पुरुषर्षभ ।

समदुःखसुखं धीरं सोऽमृतत्वाय कल्पते ॥२.१५॥

yaṃ hi na vyathayantyete puruṣaṃ puruṣarṣabha |

samaduḥkhasukhaṃ dhīraṃ so'mṛtatvāya kalpate ||2.15||

 

यम् ^2/1 हि ⁰ न ⁰ व्यथयन्ति ^III/3 एते ^1/3 पुरुषम् ^2/1 पुरुषर्षभ ^S/1 ।

समदुःखसुखम् ^2/1 धीरम् ^2/1 सः ^1/1 अमृतत्वाय ^4/1 कल्पते ^III/1 ॥२.१५॥

 

·       यम् [yam] = which = यद् (pron. m.) + adj. to पुरुषम् 2/1

·       हि [hi] = indeed = अव्ययम्

·       न [na] = not = अव्ययम्

·       व्यथयन्ति [vyathayanti] = affect = व्यथ् (1A) to be afflicted + णिच् (causative) + लट्/कर्तरि/III/1

·       एते [ete] = these = एतद् (pron. m.) + कर्तरि to व्यथयन्ति 1/3

·       पुरुषम् [puruṣam] = person = पुरुष (m.) + कर्मणि to व्यथयन्ति 2/1

·       पुरुषर्षभ [puruṣarṣabha] = O! The prominent among men (Arjuna) = पुरुषर्षभ (m.) + सम्बोधने 1/1

o   अयं पुरुषः ऋषभः इव श्रेष्ठः इति पुरुषर्षभः । कर्मधारय-तत्पुरुष-समासः by 2.1.56 उपमितं व्याघ्रादिभिः सामान्याप्रयोगे ।

·       समदुःखसुखम् [samaduḥkhasukham] = the one who is same in pleasure and pain= समदुःखसुख (m.) + adj. to पुरुषम् 2/1

o   समे दुःखसुखे यस्य सः समदुःखसुखः (बहुव्रीहिसमासः), तम् ।

·       धीरम्  [dhīram] = one who is discriminating= धीर (m.) + adj. to पुरुषम् 2/1

·       सः [saḥ] = he = तद् (pron. m.) + कर्तरि to कल्पते  1/1

·       अमृतत्वाय [amṛtatvāya] = for gaining liberation= अमृतत्व (n.) + उपपदे to कल्पते 4/1

o   (वा०) कॢपिसम्पद्यमाने चतुर्थी वक्तव्या ।

·       कल्पते [kalpate] = is fit = कॢप् (1A) to be fit + लट्/कर्तरि/III/1

o   8.2.18 कृपो रो लः ।

 

 

Sentence 1 (यद्-clouse):

पुरुषर्षभ ^S/1 एते ^1/3 यम् ^2/1 पुरुषम् ^2/1 समदुःखसुखम् ^2/1 धीरम् ^2/1 न ⁰ व्यथयन्ति ^III/3 ।

O! The prominent among men (पुरुषर्षभ ^S/1)! These (एते ^1/3) [pleasure and pain] do not (न ⁰) afflict (व्यथयन्ति ^III/3) the person (पुरुषम् ^2/1), who is (यम् ^2/1) same in pleasure and pain (समदुःखसुखम् ^2/1) and the one who is discriminating (धीरम् ^2/1).

 

Sentence 2 (तद्-clouse):

सः ^1/1 हि ⁰ अमृतत्वाय ^4/1 कल्पते ^III/1 ॥२.१५॥

He (सः ^1/1) is indeed (हि ⁰) fit (कल्पते ^III/1) for मोक्ष (अमृतत्वाय ^4/1).

 

 

 

शीत-उष्ण-आदीन् ^2/3 सहतः ^6/1 किम् ^1/1 स्यात् ^III/1 इति ⁰ शृणु ^II/1 —

यम् ^2/1 हि ⁰ न ⁰ व्यथयन्ति ^III/3 एते ^1/3 पुरुषम् ^2/1 पुरुषर्षभ ^S/1 ।

समदुःखसुखम् ^2/1 धीरम् ^2/1 सः ^1/1 अमृतत्वाय ^4/1 कल्पते ^III/1 ॥२.१५॥

यम् ^2/1 हि ⁰ पुरुषम् ^2/1 समे ^1/2 दुःखसुखे ^1/2 यस्य ^6/1 तम् ^2/1 समदुःखसुखम् ^2/1 सुख-दुःख-प्राप्तौ ^7/1 हर्ष-विषाद-रहितम् ^2/1 धीरम् ^2/1 धीमन्तम् ^2/1 न ⁰ व्यथयन्ति ^III/3 न ⁰ चालयन्ति ^III/3 नित्य-आत्म-दर्शनात् ^5/1 एते ^1/3 यथोक्ताः ^1/3 शीत-उष्ण-आदयः ^1/3, सः ^1/1 नित्य-आत्म-स्वरूप-दर्शन-निष्ठः ^1/1 द्वन्द्व-सहिष्णुः ^1/1 अमृतत्वाय ^4/1 अमृत-भावाय ^4/1 मोक्षाय ^4/1 इत्यर्थः ^1/1, कल्पते ^III/1 समर्थः ^1/1 भवति ^III/1 ॥ १५ ॥