2nd Chapter 14th Sloka

मात्रास्पर्शास्तु कौन्तेय शीतोष्णसुखदुःखदाः ।

आगमापायिनोऽनित्यास्तांस्तितिक्षस्व भारत ॥२.१४॥

mātrāsparśāstu kaunteya śītoṣṇasukhaduḥkhadāḥ |

āgamāpāyino'nityāstāṃstitikṣasva bhārata ||2.14||

 

मात्रास्पर्शाः ^1/3 तु ⁰ कौन्तेय ^S/1 शीतोष्णसुखदुःखदाः ^1/3 ।

आगमापायिनः ^1/3 अनित्याः ^1/3 तान् ^2/3 तितिक्षस्व ^II/1 भारत ^S/1 ॥२.१४॥

 

·       मात्रास्पर्शाः [mātrāsparśāḥ] = the contacts of the sense organs with the sensory world = मात्रास्पर्श (m.) + 1/3

o   मात्राः (sense organs) च स्पर्शाः (contacts) च मात्रास्पर्शाः । इतरेतरद्वन्द्वसमासः

·       तु [tu] = indeed; = अव्ययम्

·       कौन्तेय [kaunteya] = O! Son of Kuntī (Arjuna) = कौन्तेय (m.) + सम्बोधने 1/1

·       शीतोष्णसुखदुःखदाः [śītoṣṇasukhaduḥkhadāḥ] = which give rise to cold and heat, pleasure and pain = शीतोष्णसुखदुःखद (m.) + 1/3

o   शीतं च ऊष्णं च, सुखं च दुःखं च शीतोष्णसुखदुःखानि । इतरेतरद्वन्द्वसमासः

o   शीतोष्णसुखदुःखानि ददाति शीतोष्णसुखदुःखदः । उपपदतत्पुरुषसमासः

o   3.2.3 आतोऽनुपसर्गे । ~ कः

·       आगमापायिनः [āgamāpāyinaḥ] = which are of the nature of coming and going = आगमापयिन् (m.) + 1/3

·       अनित्याः [anityāḥ] = not constant = अनित्य (m.) + 1/3

·       तान् [tān] = them = तद् (pron. m.) + कर्मणि to तितिक्षस्व 2/3

·       तितिक्षस्व [titikṣasva] = endure = तितिक्ष to endure + लोट्/कर्तरि/II/1

o   तिज् + सन्                          3.1.5 गुप्-तिज्-किद्भ्यः सन् ।

= ति + तिज् + स    6.1.9 सन्यङोः ।

= ति + तिग् + स    8.2.30 चोः कुः ।

= ति + तिग् + ष     8.3.59 आदेशप्रत्यययोः ।

= ति + तिक् + ष     8.4.55 खरि च ।

= तितिक्ष                             3.1.32 सनाद्यन्ता धातवः ।

·       भारत [bhārata] = O! Descendnat of Bharata (Arjuna) = भारत (m.) + सम्बोधने 1/1

 

 

Sentence 1:

कौन्तेय ^S/1 मात्रास्पर्शाः ^1/3 तु ⁰ शीतोष्णसुखदुःखदाः ^1/3 आगमापायिनः ^1/3 अनित्याः ^1/3 ।

O! Son of Kuntī (कौन्तेय ^S/1)! The contacts of the sense organs with the sensory world (मात्रास्पर्शाः ^1/3), which give rise to cold and heat, pleasure and pain (शीतोष्णसुखदुःखदाः ^1/3), which are of the nature of coming and going (आगमापायिनः ^1/3) are indeed (तु ⁰) not constant (अनित्याः ^1/3).

 

Sentence 2:

तान् ^2/3 तितिक्षस्व ^II/1 भारत ^S/1 ॥२.१४॥

Endure (तितिक्षस्व ^II/1) them (तान् ^2/3), O! Descendnat of Bharata (भारत ^S/1)!

 

यद्यपि ⁰ आत्म-विनाश-निमित्तः ^1/1 मोहः ^1/1 न ⁰ सम्भवति ^III/1 नित्यः ^1/1 आत्मा ^1/1 इति ⁰ विजानतः ^6/1, तथापि ⁰ शीत-उष्ण-सुख-दुःख-प्राप्ति-निमित्तः ^1/1 मोहः ^1/1 लौकिकः ^1/1 दृश्यते ^III/1, सुख-वियोग-निमित्तः ^1/1 मोहः ^1/1 दुःख-संयोग-निमित्तः ^1/1 च ⁰ शोकः ^1/1 । इत्येतत् ^2/1 अर्जुनस्य ^6/1 वचनम् ^2/1 आशङ्क्य ⁰ भगवान् ^1/1 आह ^III/1 —

मात्राः ^1/3 आभिः ^3/3 (मात्राभिः) मीयन्ते ^III/3 शब्द-आदयः ^1/3 इति ⁰ श्रोत्र-आदीनि ^1/3 इन्द्रियाणि ^1/3 । मात्राणाम् ^6/3 स्पर्शाः ^1/3 (मात्रास्पर्शाः ^1/3) शब्द-आदिभिः ^3/3 संयोगाः ^1/3 । ते ^1/3 शीतोष्णसुखदुःखदाः ^1/3 शीतम् ^2/1 उष्णम् ^2/1 सुखम् ^2/1 दुःखम् ^2/1 च ⁰ प्रयच्छन्ति ^III/3 इति ⁰ । अथवा ⁰ स्पृश्यन्ते ^III/3 इति ⁰ स्पर्शाः ^1/3 विषयाः ^1/3 शब्द-आदयः ^1/3 । मात्राः ^1/3 च ⁰ स्पर्शाः ^1/3 च ⁰ शीतोष्णसुखदुःखदाः ^1/3 । शीतम् ^1/1 कदाचित् ⁰ सुखम् ^1/1 कदाचित् ⁰ दुःखम् ^1/1 । तथा ⁰ उष्णम् ^1/1 अपि ⁰ अनियत-स्वरूपम् ^1/1। सुख-दुःखे ^1/2 पुनः ⁰ नियत-रूपे ^1/2 यतः ⁰ न ⁰ व्यभिचरतः ^III/2 । अतः ⁰ ताभ्याम् ^5/2 पृथक् ⁰ शीतोष्णयोः ^6/2 ग्रहणम् ^1/1 । यस्मात् ^5/1 ते ^1/3 मात्रास्पर्शादयः ^1/3 आगमापायिनः ^1/3 आगम-अपाय-शीलाः ^1/3 तस्मात् ^5/1 अनित्याः ^1/3 । अतः ⁰ तान् ^2/3 शीतोष्णादीन् ^2/3 तितिक्षस्व ^II/1 प्रसहस्व ^II/1। तेषु ^7/3 हर्षम् ^2/1 विषादम् ^2/1 वा ⁰ मा ⁰ कार्षीः ^II/1 इत्यर्थः ^1/1 ॥ १४ ॥