2nd Chapter 11th Sloka

श्रीभगवानुवाच

अशोच्यानन्वशोचस्त्वं प्रज्ञावादांश्च भाषसे ।

गतासूनगतासूंश्च नानुशोचन्ति पण्डिताः ॥२.११॥

śrībhagavānuvāca

aśocyānanvaśocastvaṃ prajñāvādāṃśca bhāṣase |

gatāsūnagatāsūṃśca nānuśocanti paṇḍitāḥ ||2.11||

श्रीभगवान् ^1/1 उवाच ^III/1

अशोच्यान् ^2/3 अन्वशोचः ^II/1 त्वम् ^1/1 प्रज्ञावादान् ^2/3 च ⁰ भाषसे ^II/1 ।

गतासून् ^2/3 अगतासून् ^2/3 च ⁰ न ⁰ अनुशोचन्ति ^III/3 पण्डिताः ^1/3 ॥२.११॥

·         श्रीभगवान् [śrībhagavān] = Śrībhagavān = श्रीभगवत् (m.) + कर्तरि to उवाच 1/1        

·         उवाच [uvāca] = said = वच् (2P) to say + लिट्/कर्तरि/III/1

·         अशोच्यान् [aśocyān] = those who should not be grieved for = अशोच्य (m.) + कर्मणि to अन्वशोचः 2/3

o   शुच् (to grieve) + य (object which should be …ed)

o   शोच्य

o   न शोच्याः अशोच्याः

·         अन्वशोचः [anvaśocaḥ] = grieve = अनु + शुच् + लङ्/कर्तरि/II/1

o   अनु + शुच् + लङ्

o   अनु + शुच् + सिप्           तिबादि

o   अनु + शुच् + स्              अनुबन्धलोपः, इकारलोपः by 3.4.99 नित्यं ङितः।

o   अनु + शुच् + शप् + स्     गणविकरण-प्रत्यय for 1^st conjugation by 3.1.68 कर्तरि शप् । ~ सार्वधातुके

o   अनु + शोच् + अ + स्      अनुबन्धलोपः, गुणः by 7.3.86 पुगन्तलघूपधस्य च । ~ सार्वधातुकार्धधातुकयोः गुणः

o   अनु + अट्+ शोच् + अ + स्         अडागमः by 6.4.71 लुङ्‍लङ्‍लृङ्‍क्ष्वडुदात्तः ।

o   अन्व् + अशोचः              यण्-सन्धिः, पदान्तसकार becomes विसर्ग

·         त्वम् [tvam] = you= युष्मद् (pron. m.) + कर्तरि to अन्वशोचः 1/1

·         प्रज्ञावादान् [prajñāvādān] = words of wisdom = प्रज्ञावाद (m.) + कर्मणि to भाषसे 2/3

·         च [ca] = and = अव्ययम्

·         भाषसे [bhāṣase] = speak = भाष् (1A) to speak + लट्/कर्तरि/II/1

·         गतासून् [gatāsūn] = those from whom the breath has left = गतासु (m.) + कर्मणि to अनुशोचन्ति 2/3

o   गतः असुः येभ्यः ते गतासवः । Those from whom the breath (असु) is gone (गत)

·         अगतासून् [agatāsūn] = those from whom the breath has not yet left = अगतासु (m.) + कर्मणि to अनुशोचन्ति 2/3

o   न गतासवः इति अगतासवः। Those who are not गतासवः, those who are alive

·         च [ca] = and = अव्ययम्

·         न [na] = not = अव्ययम्

·         अनुशोचन्ति [anuśocanti] = grieve = अनु + शुच् + लट् /कर्तरि/III/3

·         पण्डिताः [paṇḍitāḥ] = the wise = पण्डित (m.) + कर्तरि to अनुशोचन्ति 1/3

o   पण्डा अस्य सञ्जातम् इति पण्डितः । 5.2.36 तदस्य सञ्जातं तारकदिभ्य इतच् ।

o   पण्डा is not in तारकदिगण but it is आकृतिगण

Sentence 1:

श्रीभगवान् ^1/1 उवाच ^III/1 ।

Śrībhagavān (श्रीभगवान् ^1/1) said (उवाच ^III/1).

Sentence 2:

त्वम् ^1/1 अशोच्यान् ^2/3 अन्वशोचः ^II/1 ।

You (त्वम् ^1/1) grieve (अन्वशोचः ^II/1) those who should not be grieved for (अशोच्यान् ^2/3).

Sentence 3:

 [त्वम् ^1/1] प्रज्ञावादान् ^2/3 च ⁰ भाषसे ^II/1 ।

You (त्वम् ^1/1) also (च ⁰) speak (भाषसे ^II/1) words of wisdom (प्रज्ञावादान् ^2/3).

Sentence 4:

पण्डिताः ^1/3 गतासून् ^2/3 अगतासून् ^2/3 च ⁰ न ⁰ अनुशोचन्ति ^III/3 ॥२.११॥

The wise (पण्डिताः ^1/3) do not grieve (न ⁰ अनुशोचन्ति ^III/3) for those who are dead (गतासून् ^2/3) and (च ⁰) those who are alive (अगतासून् ^2/3).

अत्र “दृष्ट्वा तु पाण्डवानीकम्” (भ. गी. १ । २) इत्यारभ्य यावत् “न योत्स्य इति गोविन्दमुक्त्वा तूष्णीं बभूव ह” (भ. गी. २ । ९) इत्येतदन्तः प्राणिनां शोकमोहादिसंसारबीजभूतदोषोद्भवकारणप्रदर्शनार्थत्वेन व्याख्येयो ग्रन्थः ।

अत्र ⁰ “दृष्ट्वा तु पाण्डवानीकम्” (भ. गी. १।२) इत्यारभ्य ⁰ यावत् ⁰ “न योत्स्य इति गोविन्दमुक्त्वा तूष्णीं बभूव ह” (भ. गी. २ । ९) इति-एतद्-अन्तः ^1/1 प्राणिनाम् ^6/3 शोक-मोह-आदि-संसार-बीज-भूत-दोष-उद्भव-कारण-प्रदर्शन-अर्थत्वेन ^3/1 व्याख्येयः ^1/1 ग्रन्थः ^1/1 ।

तथाहि — अर्जुनेन राज्यगुरुपुत्रमित्रसुहृत्स्वजनसम्बन्धिबान्धवेषु “अहमेतेषाम्” “ममैते” इत्येवंप्रत्ययनिमित्तस्नेहविच्छेदादिनिमित्तौ आत्मनः शोकमोहौ प्रदर्शितौ “कथं भीष्ममहं सङ्‍ख्ये” (भ. गी. २ । ४) इत्यादिना ।

तथाहि ⁰ — अर्जुनेन ^3/1 राज्य-गुरु-पुत्र-मित्र-सुहृत्-स्वजन-सम्बन्धि-बान्धवेषु ^7/3 “अहम् ^1/1 एतेषाम् ^6/3” “मम ^6/1 एते ^1/3” इति-एवं-प्रत्यय-निमित्त-स्नेह-विच्छेद-आदि-निमित्तौ ^1/2 आत्मनः ^6/1 शोक-मोहौ ^1/2 प्रदर्शितौ ^1/2 “कथं भीष्ममहं सङ्‍ख्ये” (भ. गी. २ । ४) इत्यादिना ^3/1 ।

शोकमोहाभ्यां ह्यभिभूतविवेकविज्ञानः स्वत एव क्षत्रधर्मे युद्धे प्रवृत्तोऽपि तस्माद्युद्धादुपरराम ; परधर्मं च भिक्षाजीवनादिकं कर्तुं प्रववृते ।

शोक-मोहाभ्याम् ^3/2 हि ⁰ अभिभूत-विवेक-विज्ञानः ^1/1 स्वतः ⁰ एव ⁰ क्षत्रधर्मे ^7/1 युद्धे ^7/1 प्रवृत्तः ^1/1 अपि ⁰ तस्मात् ^5/1 युद्धात् ^5/1 उपरराम ^III/1; पर-धर्मम् ^2/1 च ⁰ भिक्षा-जीवन-आदिकम् ^2/1 कर्तुम् ⁰ प्रववृते ^III/1।

तथा च सर्वप्राणिनां शोकमोहादिदोषाविष्टचेतसां स्वभावत एव स्वधर्मपरित्यागः प्रतिषिद्धसेवा च स्यात् ।

तथा ⁰ च ⁰ सर्व-प्राणिनाम् ^6/3 शोक-मोह-आदि-दोष-आविष्ट-चेतसाम् ^6/3 स्वभावतः ⁰ एव ⁰ स्व-धर्म-परित्यागः ^1/1 प्रतिषिद्ध-सेवा ^1/1 च ⁰ स्यात् ^III/1 ।

स्वधर्मे प्रवृत्तानामपि तेषां वाङ्मनःकायादीनां प्रवृत्तिः फलाभिसन्धिपूर्विकैव साहङ्कारा च भवति ।

स्वधर्मे ^7/1 प्रवृत्तानाम् ^6/3 अपि ⁰ तेषाम् ^6/3 वाक्-मनः-काय-आदीनाम् ^6/3 प्रवृत्तिः ^1/1 फल-अभिसन्धि-पूर्विका ^1/1 एव ⁰ साहङ्कारा ^1/1 च ⁰ भवति ^III/1।

तत्रैवं सति धर्माधर्मोपचयात् इष्टानिष्टजन्मसुखदुःख़ादिप्राप्तिलक्षणः संसारः अनुपरतो भवति ।

तत्र ⁰ एवम् ⁰ सति ^7/1 धर्म-अधर्म-उपचयात् ^5/1 इष्ट-अनिष्ट-जन्म-सुख-दुःख़-आदि-प्राप्ति-लक्षणः ^1/1 संसारः ^1/1 अनुपरतः ^1/1 भवति ^III/1 ।

इत्यतः संसारबीजभूतौ शोकमोहौ ।

इति ⁰ अतः ⁰ संसार-बीज-भूतौ ^1/2 शोक-मोहौ ^1/2 ।

तयोश्च सर्वकर्मसंन्यासपूर्वकादात्मज्ञानात् नान्यतो निवृत्तिरिति तदुपदिदिक्षुः सर्वलोकानुग्रहार्थम् अर्जुनं निमित्तीकृत्य आह भगवान्वासुदेवः — “अशोच्यान्” (भ. गी. २ । ११) इत्यादि ॥

तयोः ^6/2 च ⁰ सर्व-कर्म-संन्यास-पूर्वकात् ^5/1 आत्म-ज्ञानात् ^5/1 न ⁰ अन्यतः ⁰ निवृत्तिः ^1/1 इति ⁰ तत् ^2/1 उपदिदिक्षुः ^1/1 सर्व-लोक-अनुग्रह-अर्थम् ⁰ अर्जुनम् ^2/1 निमित्तीकृत्य ⁰ आह ^III/1 भगवान् ^1/1 वासुदेवः ^1/1 — “अशोच्यान्” (भ. गी. २ । ११) इत्यादि ^2/1 ॥

अत्र केचिदाहुः — सर्वकर्मसंन्यासपूर्वकादात्मज्ञाननिष्ठामात्रादेव केवलात् कैवल्यं न प्राप्यत एव ।

अत्र ⁰ केचित् ⁰ आहुः ^III/3 — सर्व-कर्म-संन्यास-पूर्वकात् ^5/1 आत्म-ज्ञान-निष्ठा-मात्रात् ^5/1 एव ⁰ केवलात् ^5/1 कैवल्यम् ^1/1 न ⁰ प्राप्यते ^III/1 एव ⁰ ।

किं तर्हि ? अग्निहोत्रादिश्रौतस्मार्तकर्मसहितात् ज्ञानात् कैवल्यप्राप्तिरिति सर्वासु गीतासु निश्चितोऽर्थ इति ।

किम् ^1/1 तर्हि ⁰? अग्निहोत्र-आदि-श्रौत-स्मार्त-कर्म-सहितात् ^5/1 ज्ञानात् ^5/1 कैवल्य-प्राप्तिः ^1/1 इति ⁰ सर्वासु ^7/3 गीतासु ^7/3 निश्चितः ^1/1 अर्थः ^1/1 इति ⁰ ।

ज्ञापकम् ^2/1 च ⁰ आहुः ^III/3 अस्य ^6/1 अर्थस्य ^6/1 — “अथ चेत्त्वमिमं धर्म्यं सङ्ग्रामं न करिष्यसि” (भ. गी. २ । ३३) “कर्मण्येवाधिकारस्ते” (भ. गी. २ । ४७) “कुरु कर्मैव तस्मात्त्वम्” (भ. गी. ४ । १५) इत्यादि ⁰ ।

हिंसादियुक्तत्वात् वैदिकं कर्म अधर्माय इतीयमप्याशङ्का न कार्या ।

हिंसादि-युक्तत्वात् ^5/1 वैदिकम् ^1/1 कर्म ^1/1 अधर्माय ^4/1 इति ⁰ इयम् ^1/1 अपि ⁰ आशङ्का ^1/1 न ⁰ कार्या ^1/1 ।

कथम् ? क्षात्रं कर्म युद्धलक्षणं गुरुभ्रातृपुत्रादिहिंसालक्षणमत्यन्तं क्रूरमपि स्वधर्म इति कृत्वा न अधर्माय ; तदकरणे च “ततः स्वधर्मं कीर्तिं च हित्वा पापमवाप्स्यसि” (भ. गी. २ । ३३) इति ब्रुवता यावज्जीवादिश्रुतिचोदितानां पश्वादिहिंसालक्षणानां च कर्मणां प्रागेव नाधर्मत्वमिति सुनिश्चितमुक्तं भवति — इति ॥

कथम् ⁰ ? क्षात्रम् ^1/1 कर्म ^1/1 युद्ध-लक्षणम् ^1/1 गुरु-भ्रातृ-पुत्र-आदि-हिंसा-लक्षणम् ^1/1 अत्यन्तम् ^1/1 क्रूरम् ^1/1 अपि ⁰ स्वधर्मः ^1/1 इति ⁰ कृत्वा ⁰ न ⁰ अधर्माय ^4/1; तद्-अकरणे ^7/1 च ⁰ “ततः स्वधर्मं कीर्तिं च हित्वा पापमवाप्स्यसि” (भ. गी. २ । ३३) इति ⁰ ब्रुवता ^3/1 यावज्जीव-आदि-श्रुति-चोदितानाम् ^6/3 पशु-आदि-हिंसा-लक्षणानाम् ^6/3 च ⁰ कर्मणाम् ^6/3 प्राक् ⁰ एव ⁰ न ⁰ अधर्मत्वम् ^1/1 इति ⁰ सुनिश्चितम् ^1/1 उक्तम् ^1/1 भवति ^III/1 — इति ⁰ ॥

तदसत् ; ज्ञानकर्मनिष्ठयोर्विभागवचनाद्बुद्धिद्वयाश्रययोः ।

तत् ^1/1 असत् ^1/1; ज्ञान-कर्म-निष्ठयोः ^6/3 विभाग-वचनात् ^5/1 बुद्धि-द्वय-आश्रययोः ^6/2 ।

“अशोच्यान्” (भ. गी. २ । ११) इत्यादिना भगवता यावत् “स्वधर्ममपि चावेक्ष्य” (भ. गी. २ । ३१) इत्येतदन्तेन ग्रन्थेन यत्परमार्थात्मतत्त्वनिरूपणं कृतम्, तत्साङ्ख्यम् ।

“अशोच्यान्” (भ. गी. २ । ११) इत्यादिना ^3/1 भगवता ^3/1 यावत् ⁰ “स्वधर्ममपि चावेक्ष्य” (भ. गी. २ । ३१) इति एतत्-अन्तेन ^3/1 ग्रन्थेन ^3/1 यत् ^1/1 परम-अर्थ-आत्म-तत्त्व-निरूपणम् ^1/1 कृतम् ^1/1, तत् ^1/1 साङ्ख्यम् ^1/1 ।

तद्विषया बुद्धिः आत्मनो जन्मादिषड्विक्रियाभावादकर्ता आत्मेति प्रकरणार्थनिरूपणात् या जायते, सा साङ्ख्याबुद्धिः ।

तद्-विषया ^1/1 बुद्धिः ^1/1 आत्मनः ^6/1 जन्म-आदि-षट्-विक्रिया-अभावात् ^5/1 अकर्ता ^1/1 आत्मा ^1/1 इति ⁰ प्रकरण-अर्थ-निरूपणात् ^5/1 या ^1/1 जायते ^III/1, सा ^1/1 साङ्ख्याबुद्धिः ^1/1 ।

सा येषां ज्ञानिनामुचिता भवति, ते साङ्ख्याः ।

सा ^1/1 येषाम् ^6/3 ज्ञानिनाम् ^6/3 उचिता ^1/1 भवति ^III/1, ते ^1/3 साङ्ख्याः ^1/3 ।

एतस्या बुद्धेः जन्मनः प्राक् आत्मनो देहादिव्यतिरिक्तत्वकर्तृत्वभोक्तृत्वाद्यपेक्षो धर्माधर्मविवेकपूर्वको मोक्षसाधनानुष्ठानलक्षणो योगः ।

एतस्याः ^6/1 बुद्धेः ^6/1 जन्मनः ^5/1 प्राक् ⁰ आत्मनः ^6/1 देह-आदि-व्यतिरिक्तत्व-कर्तृत्व-भोक्तृत्व-आदि-अपेक्षः ^1/1 धर्म-अधर्म-विवेक-पूर्वकः ^1/1 मोक्ष-साधन-अनुष्ठान-लक्षणः ^1/1 योगः ^1/1 ।

तद्विषया बुद्धिः योगबुद्धिः ।

तद्-विषया ^1/1 बुद्धिः ^1/1 योगबुद्धिः ^1/1 ।

सा येषां कर्मिणामुचिता भवति ते योगिनः ॥

सा ^1/1 येषाम् ^6/3 कर्मिणाम् ^6/3 उचिता ^1/1 भवति ^III/1, ते ^1/3 योगिनः ^1/3 ।

तथा च भगवता विभक्ते द्वे बुद्धी निर्दिष्टे “एषा तेऽभिहिता साङ्‍ख्ये बुद्धिर्योगे त्विमां शृणु” (भ. गी. २ । ३९) इति ।

तथा ⁰ च ⁰ भगवता ^3/1 विभक्ते ^1/2 द्वे ^1/2 बुद्धी ^1/2 निर्दिष्टे ^1/2 “एषा ^1/1 ते ^4/1 अभिहिता ^1/1 साङ्‍ख्ये ^7/1 बुद्धिः ^1/1 योगे ^7/1 तु ⁰ इमाम् ^2/1 शृणु ^II/1” (भ. गी. २ । ३९) इति ⁰ ।

तयोश्च साङ्‍ख्यबुद्ध्याश्रयां ज्ञानयोगेन निष्ठां साङ्‍ख्यानां विभक्तां वक्ष्यति “पुरा वेदात्मना मया प्रोक्ता” (भ. गी. ३ । ३) इति ।

तयोः ^7/2 च ⁰ साङ्‍ख्य-बुद्धि-आश्रयाम् ^2/1 ज्ञानयोगेन ^3/1 निष्ठाम् ^2/1 साङ्‍ख्यानाम् ^6/3 विभक्ताम् ^2/1 वक्ष्यति ^III/1 “पुरा ⁰ वेदात्मना ^3/1 मया ^3/1 प्रोक्ता ^1/1” (भ. गी. ३ । ३) इति ⁰।

तथा च योगबुद्ध्याश्रयां कर्मयोगेन निष्ठां विभक्तां वक्ष्यति — “कर्मयोगेन योगिनाम्” इति ।

तथा ⁰ च ⁰ योग-बुद्धि-आश्रयाम् ^6/3 कर्मयोगेन ^3/1 निष्ठाम् ^2/1 विभक्ताम् ^2/1 वक्ष्यति ^III/1 — “कर्मयोगेन ^3/1 योगिनाम् ^6/3” इति ⁰ ।

एवं साङ्‍ख्यबुद्धिं योगबुद्धिं च आश्रित्य द्वे निष्ठे विभक्ते भगवतैव उक्ते ज्ञानकर्मणोः कर्तृत्वाकर्तृत्वैकत्वानेकत्वबुद्ध्याश्रययोः युगपदेकपुरुषाश्रयत्वासम्भवं पश्यता ।

एवम् ⁰ साङ्‍ख्यबुद्धिम् ^2/1 योगबुद्धिम् ^2/1 च ⁰ आश्रित्य ⁰ द्वे ^1/2 निष्ठे ^1/2 विभक्ते ^1/2 भगवता ^3/1 एव ⁰ उक्ते ^1/2 ज्ञान-कर्मणोः ^6/2 कर्तृत्व-अकर्तृत्व-एकत्व-अनेकत्व-बुद्धि-आश्रययोः ^6/2 युगपत्-एक-पुरुष-आश्रयत्व-असम्भवम् ^2/1 पश्यता ^3/1 ।

यथा एतद्विभागवचनम्, तथैव दर्शितं शातपथीये ब्राह्मणे — “एतमेव प्रव्राजिनो लोकमिच्छन्तो ब्राह्मणाः प्रव्रजन्ति” इति सर्वकर्मसंन्यासं विधाय तच्छेषेण “किं प्रजया करिष्यामो येषां नोऽयमात्मायं लोकः” (बृ. उ. ४ । ४ । २२) इति ।

यथा ⁰ एतत्-विभाग-वचनम् ^1/1, तथा ⁰ एव ⁰ दर्शितम्^1/1 शातपथीये ^7/1 ब्राह्मणे ^7/1 — “एतम् ^2/1 एव ⁰ प्रव्राजिनः ^1/3 लोकम् ^2/1 इच्छन्तः ^1/3 ब्राह्मणाः ^1/3 प्रव्रजन्ति ^III/3” इति ⁰ सर्व-कर्म-संन्यासम् ^2/1 विधाय ⁰ तत्-शेषेण ^3/1 “किम् ⁰ प्रजया ^3/1 करिष्यामः ^I/3 येषाम् ^6/3 नः ^6/3 अयम् ^1/1 आत्मा ^1/1 अयम् ^1/1 लोकः ^1/1” (बृ. उ. ४ । ४ । २२) इति ⁰ ।

तत्र च प्राक् दारपरिग्रहात् पुरुषः आत्मा प्राकृतो धर्मजिज्ञासोत्तरकालं लोकत्रयसाधनम् — पुत्रम्, द्विप्रकारं च वित्तं मानुषं दैवं च; तत्र मानुषं कर्मरूपं पितृलोकप्राप्तिसाधनं विद्यां च दैवं वित्तं देवलोकप्राप्तिसाधनम् — “सोऽकामयत” (बृ. उ. १ । ४ । १७) इति अविद्याकामवत एव सर्वाणि कर्माणि श्रौतादीनि दर्शितानि ।

तत्र ⁰ च ⁰ प्राक् ⁰ दार-परिग्रहात् ^5/1 पुरुषः ^1/1 आत्मा ^1/1 प्राकृतः ^1/1 धर्म-जिज्ञास-उत्तर-कालम् ^2/1 लोक-त्रय-साधनम् ^2/1 — पुत्रम् ^2/1, द्विप्रकारम् ^2/1 च ⁰ वित्तम् ^2/1 मानुषम् ^2/1 दैवम् ^2/1 च ⁰; तत्र ⁰ मानुषम् ^2/1 कर्मरूपम् ^2/1 पितृ-लोक-प्राप्ति-साधनम् ^2/1 विद्याम् ^2/1 च ⁰ दैवम् ^2/1 वित्तम् ^2/1 देव-लोक-प्राप्ति-साधनम् ^2/1 — “सः ^1/1 अकामयत ^III/1” (बृ. उ. १ । ४ । १७) इति ⁰ अविद्या-कामवतः ^6/1 एव ⁰ सर्वाणि ^1/3 कर्माणि ^1/3 श्रौतादीनि ^1/3 दर्शितानि ^1/3 ।

तेभ्यः “व्युत्थाय, प्रव्रजन्ति” इति व्युत्थानमात्मानमेव लोकमिच्छतोऽकामस्य विहितम् ।

तेभ्यः ^5/3 “व्युत्थाय ⁰, प्रव्रजन्ति ^III/3” इति ⁰ व्युत्थानम् ^1/1 आत्मानम् ^2/1 एव ⁰ लोकम् ^2/1 इच्छतः ^6/1 अकामस्य ^6/1 विहितम् ^1/1 ।

तदेतद्विभागवचनमनुपपन्नं स्याद्यदि श्रौतकर्मज्ञानयोः समुच्छयोऽभिप्रेतः स्याद्भगवतः ॥

तत् ^1/1 एतत् ^1/1 विभाग-वचनम् ^1/1 अनुपपन्नम् ^1/1 स्यात् ^III/1 यदि ⁰ श्रौत-कर्म-ज्ञानयोः ^6/2 समुच्छयः ^1/1 अभिप्रेतः ^1/1 स्यात् ^III/1 भगवतः ^6/1॥

न च अर्जुनस्य प्रश्न उपपन्नो भवति “ज्यायसी चेत्कर्मणस्ते” (भ. गी. ३ । १) इत्यादिः ।

न ⁰ च ⁰ अर्जुनस्य ^6/1 प्रश्नः ^1/1 उपपन्नः ^1/1 भवति ^III/1 “ज्यायसी ^1/1 चेत् ⁰ कर्मणः ^5/1 ते ^6/1” (भ. गी. ३ । १) इत्यादिः ^1/1 ।

एकपुरुषानुष्ठेयत्वासम्भवं बुद्धिकर्मणोः भगवता पूर्वमनुक्तं कथमर्जुनः अश्रुतं बुद्धेश्च कर्मणो ज्यायस्त्वं भगवत्यध्यारोपयेन्मृषैव “ज्यायसी चेत्कर्मणस्ते मता बुद्धिः” (भ. गी. ३ । १) इति ॥

एक-पुरुष-अनुष्ठेयत्व-असम्भवम् ^2/1 बुद्धि-कर्मणोः ^6/2 भगवता ^3/1 पूर्वम् ⁰ अनुक्तम् ^2/1 कथम् ⁰ अर्जुनः ^1/1 अश्रुतम् ^2/1 बुद्धेः ^6/1 कर्मणः ^5/1 ज्यायस्त्वम् ^2/1 भगवति ^7/1 अध्यारोपयेत् ^III/1 मृषा ⁰ एव ⁰ “ज्यायसी चेत्कर्मणस्ते मता बुद्धिः” (भ. गी. ३ । १) इति ॥

किञ्च — यदि बुद्धिकर्मणोः सर्वेषां समुच्छय उक्तः स्यात् अर्जुनस्यापि स उक्त एवेति, “यच्छ्रेय एतयोरेकं तन्मे ब्रूहि सुनिश्चितम्” (भ. गी. ५ । १) इति कथमुभयोरुपदेशे सति अन्यतरविषय एव प्रश्नः स्यात् ? ।

किञ्च ⁰ — यदि ⁰ बुद्धिकर्मणोः ^6/2 सर्वेषाम् ^6/3 समुच्छयः ^1/1 उक्तः ^1/1 स्यात् ^1/1 अर्जुनस्य ^6/1 अपि ⁰ सः ^1/1 उक्तः ^1/1 एव ⁰ इति ⁰, “यत् ^1/1 श्रेयः ^1/1 एतयोः ^6/2 एकम् ^1/1 तत् ^2/1 मे ^4/1 ब्रूहि ^II/1 सुनिश्चितम् ^2/1” (भ. गी. ५ । १) इति ⁰ कथम् ⁰ उभयोः ^6/2 उपदेशे ^7/1 सति ^7/1 अन्यतर-विषयः ^1/1 एव ⁰ प्रश्नः ^1/1 स्यात् ^III/1 ? ।

न हि पित्तप्रशमनार्थिनः वैद्येन मधुरं शीतलं च भोक्तव्यम् इत्युपदिष्टे तयोरन्यतरत्पित्तप्रशमनकारणं ब्रूहि इति प्रश्नः सम्भवति ॥

न ⁰ हि ⁰ पित्त-प्रशमन-अर्थिनः ^6/1 वैद्येन ^3/1 मधुरम् ^1/1 शीतलम् ^1/1 च ⁰ भोक्तव्यम् ^1/1 इति ⁰ उपदिष्टे ^7/1 तयोः ^6/2 अन्यतरत् ^2/1 पित्त-प्रशमन-कारणम् ^2/1 ब्रूहि ^II/1 इति ⁰ प्रश्नः ^1/1 सम्भवति ^III/1॥

अथ अर्जुनस्य भगवदुक्तवचनार्थविवेकानवधारणनिमित्तः प्रश्नः कल्प्येत, तथापि भगवता प्रश्नानुरूपं प्रतिवचनं देयम् — मया बुद्धिकर्मणोः समुच्छय उक्तः, किमर्थमित्थं त्वं भ्रान्तोऽसि — इति ।

अथ ⁰ अर्जुनस्य ^6/1 भगवत्-उक्त-वचन-अर्थ-विवेक-अनवधारण-निमित्तः ^1/1 प्रश्नः ^1/1 कल्प्येत ^III/1, तथापि ⁰ भगवता ^3/1 प्रश्न-अनुरूपम् ⁰ प्रतिवचनम् ^1/1 देयम् ^1/1 — मया ^3/1 बुद्धि-कर्मणोः ^6/2 समुच्छयः ^1/1 उक्तः ^1/1, किमर्थम् ⁰ इत्थम् ⁰ त्वम् ^1/1 भ्रान्तः ^1/1 असि ^II/1 — इति ⁰ ।

न तु पुनः प्रतिवचनमननुरूपं पृष्टादन्यदेव “द्वे निष्ठे मया पुरा प्रोक्ते” (भ. गी. ३ । ३) इति वक्तुं युक्तम् ॥

न ⁰ तु ⁰ पुनः ⁰ प्रतिवचनम् ^1/1 अननुरूपम् ⁰ पृष्टात् ^5/1 अन्यत् ^1/1 एव ⁰ “द्वे ^1/2 निष्ठे ^1/2 मया ^3/1 पुरा ⁰ प्रोक्ते ^1/2” (भ. गी. ३ । ३) इति ⁰ वक्तुम् ⁰ युक्तम् ^1/1 ॥

नापि स्मार्तेनैव कर्मणा बुद्धेः समुच्चये अभिप्रेते विभागवचनादि सर्वमुपपन्नम् ।

न ⁰ अपि ⁰ स्मार्तेन ^3/1 एव ⁰ कर्मणा ^3/1 बुद्धेः ^6/1 समुच्चये ^7/1 अभिप्रेते ^7/1 विभाग-वचन-आदि ^1/1 सर्वम् ^1/1 उपपन्नम् ^1/1 ।

किञ्च — क्षत्रियस्य युद्धं स्मार्तं कर्म स्वधर्म इति जानतः “तत्किं कर्मणि घोरे मां नियोजयसि” (भ. गी. ३ । १) इति उपालम्भोऽनुपपन्नः ॥

किञ्च ⁰ — क्षत्रियस्य ^6/1 युद्धम् ^1/1 स्मार्तम् ^1/1 कर्म ^1/1 स्वधर्मः ^1/1 इति ⁰ जानतः ^6/1 “तत्किं कर्मणि घोरे मां नियोजयसि” (भ. गी. ३ । १) इति ⁰ उपालम्भः ^1/1 अनुपपन्नः ^1/1 ॥

तस्माद्गीताशास्त्रे ईषन्मात्रेणापि श्रौतेन स्मार्तेन वा कर्मणा आत्मज्ञानस्य समुच्चयो न केनचिद्दर्शयितुं शक्यः ।

तस्मात् ^5/1 गीताशास्त्रे ^7/1 ईषत्-मात्रेण ^3/1 अपि ⁰ श्रौतेन ^3/1 स्मार्तेन ^3/1 वा ⁰ कर्मणा ^3/1 आत्म-ज्ञानस्य ^6/1 समुच्चयः ^1/1 न ⁰ केनचित् ⁰ दर्शयितुम् ⁰ शक्यः ^1/1 ।

यस्य तु अज्ञानात् रागादिदोषतो वा कर्मणि प्रवृत्तस्य यज्ञेन दानेन तपसा वा विशुद्धसत्त्वस्य ज्ञानमुत्पन्नम्परमार्थतत्त्वविषयम् “एकमेवेदं सर्वं ब्रह्म अकर्तृ च” इति, तस्य कर्मणि कर्मप्रयोजने च निवृत्तेऽपि लोकसङ्ग्रहार्थं यत्नपूर्वं यथा प्रवृत्तिः, तथैव प्रवृत्तस्य यत्प्रवृत्तिरूपं दृश्यते न तत्कर्म येन बुद्धेः समुच्चयः स्यात् ।

यस्य ^6/1 तु ⁰ अज्ञानात् ^5/1 रागादि-दोषतः ⁰ वा ⁰ कर्मणि ^7/1 प्रवृत्तस्य ^6/1 यज्ञेन ^3/1 दानेन ^3/1 तपसा ^3/1 वा ⁰ विशुद्ध-सत्त्वस्य ^6/1 ज्ञानम् ^1/1 उत्पन्नम् ^1/1 परम-अर्थ-तत्त्व-विषयम् ^1/1 “एकम् ^1/1 एव ⁰ इदम् ^1/1 सर्वम् ^1/1 ब्रह्म ^1/1 अकर्तृ ^1/1 च ⁰” इति ⁰, तस्य ^6/1 कर्मणि ^7/1 कर्म-प्रयोजने ^7/1 च ⁰ निवृत्ते ^7/1 अपि ⁰ लोक-सङ्ग्रह-अर्थम् ⁰ यत्न-पूर्वम् ⁰ यथा ⁰ प्रवृत्तिः ^1/1, तथा ⁰ एव ⁰ प्रवृत्तस्य ^6/1 यत् ^1/1 प्रवृत्ति-रूपम् ^1/1 दृश्यते ^III/1 न ⁰ तत् ^1/1 कर्म ^1/1 येन ^3/1 बुद्धेः ^6/1 समुच्चयः ^1/1 स्यात् ^III/1 ।

यथा भगवतो वासुदेवस्य क्षत्रधर्मचेष्टितं न ज्ञानेन समुच्चीयते पुरुषार्थसिद्धये, तद्वत् तत्फलाभिसन्ध्यहङ्काराभावस्य तुल्यत्वाद्विदुषः ।

यथा ⁰ भगवतः ^6/1 वासुदेवस्य ^6/1 क्षत्र-धर्म-चेष्टितम् ^1/1 न ⁰ ज्ञानेन ^3/1 समुच्चीयते ^III/1 पुरुष-अर्थ-सिद्धये ^4/1, तद्वत् ⁰ तत्-फल-अभिसन्धि-अहङ्कार-अभावस्य ^6/1 तुल्यत्वात् ^5/1 विदुषः ^6/1 ।

तत्त्वविन्नाहं करोमीति मन्यते, न च तत्फलमभिसन्धत्ते ।

तत्त्ववित् ^1/1 न ⁰ अहम् ^1/1 करोमि ^I/1 इति ⁰ मन्यते ^III/1, न ⁰ च ⁰ तत्फलम् ^2/1 अभिसन्धत्ते ^III/1 ।

यथा च स्वर्गादिकामार्थिनः अग्निहोत्रादिकर्मलक्षणकर्मानुष्ठानाय आहिताग्नेः काम्ये एव अग्निहोत्रादौ प्रवृत्तस्य सामि कृते विनष्टेऽपि कामे तदेव अग्निहोत्राद्यनुतिष्ठतोऽपि न तत्काम्यमग्निहोत्रादि भवति ।

यथा ⁰ च ⁰ स्वर्ग-आदि-काम-अर्थिनः ^6/1 अग्निहोत्र-आदि-कर्म-लक्षण-कर्म-अनुष्ठानाय ^4/1 आहित-अग्नेः ^6/1 काम्ये ^7/1 एव ⁰ अग्निहोत्र-आदौ ^7/1 प्रवृत्तस्य ^6/1 सामि ⁰ कृते ^7/1 विनष्टे ^7/1 अपि ⁰ कामे ^7/1 तत् ^2/1 एव ⁰ अग्निहोत्र-आदि ^2/1 अनुतिष्ठतः ^6/1 अपि ⁰ न ⁰ तत् ^1/1 काम्यम् ^1/1 अग्निहोत्रादि ^1/1 भवति ^III/1 ।

तथा च दर्शयति भगवान् — “कुर्वन्नपि न लिप्यते” (भ. गी. ५ । ७) “न करोति न लिप्यते” (भ. गी. १३ । ३१) इति तत्र तत्र ॥

तथा ⁰ च ⁰ दर्शयति ^III/1 भगवान् ^1/1 — “कुर्वन् ^1/1 अपि ⁰ न ⁰ लिप्यते ^III/1” (भ. गी. ५ । ७) “न ⁰ करोति ^III/1 न ⁰ लिप्यते ^III/1” (भ. गी. १३ । ३१) इति ⁰ तत्र ⁰ तत्र ⁰ ॥

यच्च “पूर्वैः पूर्वतरं कृतम्” (भ. गी. ४ । १५) “कर्मणैव हि संसिद्धिमास्थिता जनकादयः” (भ. गी. ३ । २०) इति, तत्तु प्रविभज्य विज्ञेयम् ।

यत् ^1/1 च ⁰ “पूर्वैः ^3/3 पूर्वतरम् ^1/1 कृतम् ^1/1” (भ. गी. ४ । १५) “कर्मणा ^3/1 एव ⁰ हि ⁰ संसिद्धिम् ^2/1 आस्थिताः ^1/3 जनक-आदयः ^1/3” (भ. गी. ३ । २०) इति ⁰, तत् ^1/1 तु ⁰ प्रविभज्य ⁰ विज्ञेयम् ^1/1 ।

तत्कथम् ? यदि तावत् पूर्वे जनकादयः तत्त्वविदोऽपि प्रवृत्तकर्माणः स्युः, ते लोकसङ्ग्रहार्थम् “गुणा गुणेषु वर्तन्ते” (भ. गी. ३ । २८) इति ज्ञानेनैव संसिद्धिमास्थिताः, कर्मसंन्यासे प्राप्तेऽपि कर्मणा सहैव संसिद्धिमास्थिताः, न कर्मसंन्यासं कृतवन्त इत्यर्थः ।

तत् ^1/1 कथम् ⁰ ? यदि ⁰ तावत् ⁰ पूर्वे ^1/3 जनक-आदयः ^1/3 तत्त्वविदः ^1/3 अपि ⁰ प्रवृत्त-कर्माणः ^1/3 स्युः ^III/3, ते ^1/3 लोक-सङ्ग्रहार्थम् ⁰ “गुणाः ^1/3 गुणेषु ^7/3 वर्तन्ते ^III/3” (भ. गी. ३ । २८) इति ⁰ ज्ञानेन ^3/1 एव ⁰ संसिद्धिम् ^2/1 आस्थिताः ^1/3, कर्म-संन्यासे ^7/1 प्राप्ते ^7/1 अपि ⁰ कर्मणा ^3/1 सह ⁰ एव ⁰ संसिद्धिम् ^2/1 आस्थिताः ^1/3, न ⁰ कर्म-संन्यासम् ^2/1 कृतवन्तः ^1/3 इत्यर्थः ^1/1 ।

अथ न ते तत्त्वविदः; ईश्वरसमर्पितेन कर्मणा साधनभूतेन संसिद्धिं सत्त्वशुद्धिम्, ज्ञानोत्पत्तिलक्षणां वा संसिद्धिम् , आस्थिता जनकादय इति व्याख्येयम् ।

अथ ⁰ न ⁰ ते ^1/3 तत्त्वविदः ^1/3; ईश्वर-समर्पितेन ^3/1 कर्मणा ^3/1 साधन-भूतेन ^3/1 संसिद्धिम् ^2/1 सत्त्व-शुद्धिम् ^2/1, ज्ञान-उत्पत्ति-लक्षणाम् ^2/1 वा ⁰ संसिद्धिम् ^2/1, आस्थिताः ^1/3 जनक-आदयः ^1/3 इति ⁰ व्याख्येयम् ^1/1 ।

एतमेवार्थं वक्ष्यति भगवान् “सत्त्वशुद्धये कर्म कुर्वन्ति” (भ. गी. ५ । ११) इति ।

एतम् ^2/1 एव ⁰ अर्थम् ^2/1 वक्ष्यति ^III/1 भगवान् ^1/1 “सत्त्वशुद्धये ^4/1 कर्म ^2/1 कुर्वन्ति ^1/3” (भ. गी. ५ । ११) इति ⁰।

“स्वकर्मणा तमभ्यर्च्य सिद्धिं विन्दति मानवः” (भ. गी. १८ । ४६) इत्युक्त्वा सिद्धिं प्राप्तस्य पुनर्ज्ञाननिष्ठां वक्ष्यति — “सिद्धिं प्राप्तो यथा ब्रह्म” (भ. गी. १८ । ५०) इत्यादिना ॥

“स्व-कर्मणा ^3/1 तम् ^2/1 अभ्यर्च्य ⁰ सिद्धिम् ^2/1 विन्दति ^III/1 मानवः ^1/1” (भ. गी. १८ । ४६) इत्युक्त्वा ⁰ सिद्धिम् ^2/1 प्राप्तस्य ^6/1 पुनः ⁰ ज्ञान-निष्ठाम् ^2/1 वक्ष्यति ^III/1 — “सिद्धिम् ^2/1 प्राप्तः ^1/1 यथा ⁰ ब्रह्म ^2/1” (भ. गी. १८ । ५०) इत्यादिना ^3/1 ॥

तस्माद्गीताशास्त्रे केवलादेव तत्त्वज्ञानान्मोक्षप्राप्तिः न कर्मसमुच्चितात्, इति निश्चितोऽर्थः ।

तस्मात् ^5/1 गीताशास्त्रे ^7/1 केवलात् ^5/1 एव ⁰ तत्त्व-ज्ञानात् ^5/1 मोक्ष-प्राप्तिः ^1/1 न ⁰ कर्म-समुच्चितात् ^5/1, इति ⁰ निश्चितः ^1/1 अर्थः ^1/1 ।

यथा चायमर्थः, तथा प्रकरणशो विभज्य तत्र तत्र दर्शयिष्यामः ॥

यथा ⁰ च ⁰ अयम् ^1/1 अर्थः ^1/1, तथा ⁰ प्रकरणशः ⁰ विभज्य ⁰ तत्र ⁰ तत्र ⁰ दर्शयिष्यामः ^1/3 ॥

तत्रैवं धर्मसंमूढचेतसो मिथ्याज्ञानवतो महति शोकसागरे निमग्नस्य अर्जुनस्य अन्यत्रात्मज्ञानादुद्धरणमपश्यन् भगवान्वासुदेवः ततः कृपया अर्जुनमुद्दिधारयिषुः आत्मज्ञानायावतारयन्नाह —

तत्र ⁰ एवम् ⁰ धर्म-संमूढ-चेतसः ^6/1 मिथ्या-ज्ञानवतः ^6/1 महति ^7/1 शोक-सागरे ^7/1 निमग्नस्य ^6/1 अर्जुनस्य ^6/1 अन्यत्र ⁰ आत्म-ज्ञानात् ^5/1 उद्धरणम् ^2/1 अपश्यन् ^1/1 भगवान् ^1/1 वासुदेवः ^1/1 ततः ⁰ कृपया ^3/1 अर्जुनम् ^2/1 उद्दिधारयिषुः ^1/1 आत्म-ज्ञानाय ^4/1 अवतारयन् ^1/1 आह ^III/1 —

न ⁰ शोच्याः ^1/3 अशोच्याः ^1/3 भीष्म-द्रोण-आदयः ^1/3, सद्-वृत्तत्वात् ^5/1 परमार्थ-स्वरूपेण ^3/1 च ⁰ नित्यत्वात् ^5/1, तान् ^2/3 अशोच्यान् ^2/3 अन्वशोचः ^II/1 अनुशोचितवान् ^1/1 असि ^II/1 “ते ^1/3 म्रियन्ते ^III/3 मद्-निमित्तम् ⁰, अहम् ^1/1 तैः ^3/3 विनाभूतः ^1/1 किम् ^2/1 करिष्यामि ^I/1 राज्य-सुखादिना ^3/1” इति ⁰ । त्वम् ^1/1 प्रज्ञावादान् ^2/3 प्रज्ञावताम् ^6/3 बुद्धिमताम् ^6/3 वादान् ^2/3 च ⁰ वचनानि ^2/3 च ⁰ भाषसे ^II/1। तत् ^1/1 एतत् ^2/1 मौढ्यम् ^2/1 पाण्डित्यम् ^2/1 च ⁰ विरुद्धम् ^2/1 आत्मनि ^7/1 दर्शयसि ^II/1 उन्मत्तः ^1/1 इव ⁰ इत्यभिप्रायः ^1/1 । यस्मात् ^5/1 गतासून् ^2/3 गतप्राणान् ^2/3 मृतान् ^2/3, अगतासून् ^2/3 अगतप्राणान् ^2/3 जीवतः ^2/3 च ⁰ न ⁰ अनुशोचन्ति ^III/3 पण्डिताः ^1/3 आत्मज्ञाः ^1/3 । पण्डा ^1/1 आत्मविषया ^1/1 बुद्धिः ^1/1 येषाम् ^6/3 ते ^1/3 हि ⁰ पण्डिताः ^1/3, “पाण्डित्यम् ^2/1 निर्विद्य ⁰” (बृ. उ. ३ । ५ । १) इति श्रुतेः । परमार्थतः ⁰ तु ⁰ तान् ^2/3 नित्यान् ^2/3 अशोच्यान् ^2/3 अनुशोचसि ^II/1, अतः ⁰ मूढः ^1/1 असि ^II/1 इत्यभिप्रायः ^1/1॥