13th Chapter 3rd Sloka

तत्क्षेत्रं यच्च यादृक् च यद्विकारि यतश्च यत् ।

स च यो यत्प्रभावश्च तत्समासेन मे शृणु ॥ १३.३ ॥

 

tatkṣetraṃ yacca yādṛk ca yadvikāri yataśca yat |

sa ca yo yatprabhāvaśca tatsamāsena me śṛṇu || 13.3 ||

 

तत् ^1/1 क्षेत्रम् ^1/1 यत् ^1/1 च ⁰ यादृक् ^1/1 च ⁰ यद्विकारि ^1/1 यतः ⁰ च ⁰ यत् ^1/1 ।

सः ^1/1 च ⁰ यः ^1/1 यत्प्रभावः ^1/1 च ⁰ तत् ^2/1 समासेन ^3/1 मे ^6/1 शृणु ^II/1 ॥ १३.३ ॥

 

·       तत् [tat] = that = तद् (pron.) n. + कर्तरि to (भवति) 1/1

·       क्षेत्रम् [kṣetram] = the field = क्षेत्र (n.) + कर्तरि to (भवति) 1/1

·       यत् 1/1 [yat] = that which = यद् (pron.) n. + adj. to क्षेत्रम् 1/1

·       च [ca] = and = अव्ययम्

·       यादृक् [yādṛk] = of which nature = यादृश् n. + S.C. to तत् 1/1

o   यद् + दृश् + क्विन् (3.2.60 त्यदादिषु दृशोऽनालोचने कञ्च । ~ क्विन् धातोः प्रत्ययः परश्च)

·       च [ca] = and = अव्ययम्

·       यद्विकारि [yadvikāri] = of what modifications = + S.C. to तत् 1/1

o   यः विकारः यद्विकारः (KT) ।

o   यद्विकारः अस्य अस्ति इति तत् यद्विकारि ।

o   यद्विकार + इनिँ (5.2.115 अत इनिठनौ । ~ तत् अस्य अस्मिन् इति)

·       यतः [yataḥ] = from which = अव्ययम्

·       च [ca] = and = अव्ययम्

·       यत् 1/1 [yat] = that which = यद् (pron.) n. + adj. to क्षेत्रम् 1/1

·       सः [saḥ] = that = तद् (pron.) m. + कर्तरि to (भवति)  1/1

·       च [ca] = and = अव्ययम्

·       यः [yaḥ] = that which = यद् (pron.) m. + adj. to (क्षेत्रज्ञः) 1/1

·       यत्प्रभावः [yatprabhāvaḥ] = which are the glories = यत्प्रभाव m. + S.C. to सः 1/1

o   ये प्रभावाः उपाधिकृताः शक्तयः यस्य सः यत्प्रभावः (116B) ।

·       च [ca] = and = अव्ययम्

·       तत् [tat] = that = तद् (pron.) n. + कर्मणि to शृणु 2/1

·       समासेन [samāsena] = briefly = समास (m.) + क्रियाविशेषणे 3/1

·       मे [me] = my = अस्मद् (pron.) m. + सम्बन्धे to (वाक्यतः) 6/1

·       शृणु [śṛṇu] = listen = श्रु (1P) to listen + लोट्/कर्तरि/II/1

 

And what is that kṣetra, of what nature, of what modifications, from what has it come and who is the kṣetrajña and what is (his) glory — (for) that in brief, listen to me.

 

Sentence 1:

And (च ⁰) what is that (यत् ^1/1तत् ^1/1) kṣetra (क्षेत्रम् ^1/1), of what nature (यादृक् ^1/1 च ⁰), of what modifications (यद्विकारि ^1/1), from what has it come (यत् ^1/1यतः ⁰ च ⁰)

 

Sentence 2:

And (च ⁰) who is the (यः ^1/1 सः ^1/1) (kṣetrajña) and what is (his) glory (यत्प्रभावः ^1/1 च ⁰)

 

Sentence 3:

— (for) that (तत् ^2/1) in brief (समासेन ^3/1), listen (शृणु ^II/1) to me (मे ^6/1).

 

[अन्वयः]

यत् क्षेत्रं तत् 1) यादृक् च, 2) यद्विकारि, च 3) यतः यत् (2) कार्यम् उत्पद्यते) च,

यः (क्षेत्रज्ञः) च सः 1) यत्प्रभावः,

तत् समसेन मे शृणु ।

 

’इदं शरीरम्’ इत्यादिश्लोकोपदिष्टस्य क्षेत्राध्यायार्थस्य सङ्ग्रहश्लोकः अयम् उपन्यस्यते ‘तत्क्षेत्रं यच्च’ इत्यादि, व्याचिख्यासितस्य हि अर्थस्य सङ्ग्रहोपन्यासः न्याय्यः इति —

तत्क्षेत्रं यच्च यादृक्च यद्विकारि यतश्च यत् ।

स च यो यत्प्रभावश्च तत्समासेन मे शृणु ॥ ३ ॥

यत् निर्दिष्टम् ‘इदं शरीरम्’ इति तत् तच्छब्देन परामृशति । यच्च इदं निर्दिष्टं क्षेत्रं तत् यादृक् यादृशं स्वकीयैः धर्मैः । च-शब्दः समुच्चयार्थः । यद्विकारि यः विकारः यस्य तत् यद्विकारि, यतः यस्मात् च यत् , कार्यम् उत्पद्यते इति वाक्यशेषः । स च यः क्षेत्रज्ञः निर्दिष्टः सः यत्प्रभावः ये प्रभावाः उपाधिकृताः शक्तयः यस्य सः यत्प्रभावश्च । तत् क्षेत्रक्षेत्रज्ञयोः याथात्म्यं यथाविशेषितं समासेन सङ्क्षेपेण मे मम वाक्यतः शृणु, श्रुत्वा अवधारय इत्यर्थः ॥ ३ ॥