6th Chapter 34th Sloka

चञ्चलं हि मनः कृष्ण प्रमाथि बलवद्‍दृढम् ।

तस्याहं निग्रहं मन्ये वायोरिव सुदुष्करम् ॥६.३४॥

cañcalaṃ hi manaḥ kṛṣṇa pramāthi balavad-dṛḍham |

tasyāhaṃ nigrahaṃ manye vāyoriva suduṣkaram ||6.34||

चञ्चलम् ^1/1 हि ⁰ मनः ^1/1 कृष्ण ^S/1 प्रमाथि ^1/1 बलवत् ^1/1 दृढम् ^1/1 ।

तस्य ^6/1 अहम् ^1/1 निग्रहम् ^2/1 मन्ये ^I/1 वायोः ^6/1 इव ⁰ सुदुष्करम् ^2/1 ॥६.३४॥

·         चञ्चलम् [cañcalam] = agitation = चञ्चल n. + S.C. to मनः 1/1

·         हि [hi] = in fact = अव्ययम्  

·         मनः [manaḥ] = the mind = मनस् (n.) + कर्तरि to (भवति) 1/1

·         कृष्ण [kṛṣṇa] = Kṛṣṇa = कृष्ण (m.) + सम्बोधने 1/1

·         प्रमाथि [pramāthi] = tyrant = प्रमाथिन् n. + S.C. to मनः 1/1

·         बलवत् [balavat] = strong = बलवत् n. + S.C. to मनः 1/1

·         दृढम् [dṛḍham] = well-rooted = दृढ n. + S.C. to मनः 1/1

·         तस्य [tasya] = of it (the mind) = तद् n. + सम्बन्धे to निग्रहम् 6/1

·         अहम् [aham] = I = अस्मद् m. + कर्तरि to मन्ये 1/1

·         निग्रहम् [nigraham] = control = निग्रह (m.) + कर्मणि to मन्ये 2/1

·         मन्ये [manye] = think = मन् (4A) + लट्/कर्तरि/I/1

·         वायोः [vāyoḥ] = of the wind = वायु (m.) + सम्बन्धे to (निग्रहम्) 6/1

·         इव [iva] = like = अव्ययम्  

·         सुदुष्करम् [suduṣkaram] = very difficult = सुदुष्कर m. + O.C. to निग्रहम् 2/1

In fact, Kṛṣṇa! The mind is ‘agitaion’, a strong, well-rooted tyrant. I think of it as impossible to control as the wind.

Sentence 1:

In fact (हि ⁰), Kṛṣṇa (कृष्ण ^S/1)! The mind (मनः ^1/1) is ‘agitaion (चञ्चलम् ^1/1)’, a strong (बलवत् ^1/1), well-rooted (दृढम् ^1/1) tyrant (प्रमाथि ^1/1). I (अहम् ^1/1) think (मन्ये ^I/1) of it (तस्य ^6/1) as impossible (सुदुष्करम् ^2/1) to control (निग्रहम् ^2/1) as (इव ⁰) the wind (वायोः ^6/1).

प्रसिद्धम् ^1/1 एतत् ^1/1 –

चञ्चलम् ^1/1 हि ⁰ मनः ^1/1 कृष्ण ^S/1 इति ⁰ कृषतेः ^6/1 विलेखन-अर्थस्य ^6/1 रूपम् ^1/1 । भक्त-जन-पाप-आदि-दोष-आकर्षणात् ^5/1 कृष्णः ^1/1, तस्य ^6/1 संबुद्धिः ^1/1 हे ⁰ कृष्ण ^S/1 । हि ⁰ यस्मात् ^5/1 मनः ^1/1 चञ्चलम् ^1/1 न ⁰ केवलम् ^1/1 अत्यर्थम् ^1/1 चञ्चलम् ^1/1, प्रमाथि ^1/1 च ⁰ प्रमथन-शीलम् ^1/1, प्रमथ्नाति ^III/1 शरीरम् ^2/1 इन्द्रियाणि ^2/3 च ⁰ विक्षिपत् ^1/1 सत् ^1/1 पर-वशी-करोति ^III/1 । किञ्च ⁰ – बलवत् ^1/1 प्रबलम् ^1/1, न ⁰ केनचित् ⁰ नियन्तुम् ⁰ शक्यम् ^1/1, दुर्निवारत्वात् ^5/1 । किञ्च ⁰ – दृढम् ^1/1 तन्तु-नागवत् ⁰ अच्छेद्यम् ^1/1 । तस्य ^6/1 एवंभूतस्य ^6/1 मनसः ^6/1 अहम् ^1/1 निग्रहम् ^2/1 निरोधम् ^2/1 मन्ये ^I/1 वायोः ^6/1 इव ⁰ यथा ⁰ वायोः ^6/1 दुष्करः ^1/1 निग्रहः ^1/1 ततः ⁰ अपि दुष्करम् ^2/1 मन्ये ^I/1 इति ⁰ अभिप्रायः ^I/1॥

6th Chapter 33rd Sloka

अर्जुन उवाच ।

योऽयं योगस्त्वया प्रोक्तः साम्येन मधुसूधन ।

एतस्याहं न पश्यामि चञ्चलत्वात् स्थितिं स्थिराम् ॥६.३३॥

arjuna uvāca |

yo'yaṃ yogastvayā proktaḥ sāmyena madhusūdhana |

etasyāhaṃ na paśyāmi cañcalatvāt sthitiṃ sthirām ||6.33||

अर्जुनः ^1/1 उवाच ^III/1 ।

यः ^1/1 अयम् ^1/1 योगः ^1/1 त्वया ^3/1 प्रोक्तः ^1/1 साम्येन ^3/1 मधुसूधन ^S/1 ।

एतस्य ^6/1 अहम् ^1/1 न ⁰ पश्यामि ^I/1 चञ्चलत्वात् ^5/1 स्थितिम् ^2/1 स्थिराम् ^2/1 ॥६.३३॥

·         अर्जुनः [arjunaḥ] = Arjuna = अर्जुन (m.) + कर्तरि to उवाच 1/1          

·         उवाच [uvāca] = said = वच् (2P) to say + लिट्/कर्तरि/III/1

·         यः [yaḥ] = that which = यद् m. + adj. to प्रोक्तः 1/1

·         अयम् [ayam] = this = इदम् m. + adj. to योगः 1/1

·         योगः [yogaḥ] = yoga = योग (m.) + कर्तरि to (भवति) 1/1

·         त्वया [tvayā] = by you = युष्मद् m. + कर्तरि to प्रोक्तः 3/1

·         प्रोक्तः [proktaḥ] = taught = प्रोक्त m. + S.C. to योगः 1/1

·         साम्येन [sāmyena] = as sameness = साम्य (n.) + इत्थंभूतलक्षणे 3/1

·         मधुसूधन [madhusūdhana] = O! Madhusūdhana = मधुसूधन (m.) + सम्बोधने 1/1

·         एतस्य [etasya] = of this = एतद् (m.) + सम्बन्धे to स्थितिम् 6/1

·         अहम् [aham] = I = अस्मद् m. + कर्तरि to पश्यामि 1/1

·         न [na] = not = अव्ययम्

·         पश्यामि [paśyāmi] = see = दृश् (1P) + लट्/कर्तरि/I/1

·         चञ्चलत्वात् [cañcalatvāt] = due to agitaiton = चञ्चलत्व (n.) + हेतौ 5/1

·         स्थितिम् [sthitim] = vision = स्थिति (f.) + कर्मणि to पश्यामि 2/1

·         स्थिराम् [sthirām] = steady = स्थिरा f. + adj. to स्थितिम् 2/1

Arjuna said:

Madhusūdhana! This yoga that you have talked about as sameness, I do not see its steady vision due to agitaiton (of the mind).

Sentence 1:

अर्जुनः ^1/1 उवाच ^III/1 ।

Arjuna (अर्जुनः ^1/1) said (उवाच ^III/1):

Sentence 2:

Madhusūdhana (मधुसूधन ^S/1)! This (अयम् ^1/1) yoga (योगः ^1/1) that (यः ^1/1) you (त्वया ^3/1) have talked about (प्रोक्तः ^1/1) as sameness (साम्येन ^3/1), I (अहम् ^1/1) do not (न ⁰) see (पश्यामि ^I/1) its (एतस्य ^6/1) steady (स्थिराम् ^2/1) vision (स्थितिम् ^2/1) due to agitaiton (चञ्चलत्वात् ^5/1) (of the mind).

एतस्य ^6/1 यथोक्तस्य ^6/1 सम्यग्दर्शन-लक्षणस्य ^6/1 योगस्य ^6/1 दुःख-संपाद्यताम् ^2/1 आलक्ष्य ⁰ शुश्रूषुः ^1/1 ध्रुवम् ⁰ तत्-प्राप्ति-उपायम् ^2/1 –

अर्जुनः ^1/1 उवाच ^III/1 ।

यः ^1/1 अयम् ^1/1 योगः ^1/1 त्वया ^3/1 प्रोक्तः ^1/1 साम्येन ^3/1 समत्वेन ^3/1 हे ⁰ मधुसूधन ^S/1 एतस्य ^6/1 योगस्य ^6/1 अहम् ^1/1 न ⁰ पश्यामि ^I/1 न ⁰ उपलभे ^I/1, चञ्चलत्वात् ^5/1 मनसः ^6/1। किम् ^2/1? स्थिराम् ^2/1 अचलाम् ^2/1 स्थितिम् ^2/1 ॥