श्रीभगवानुवाच ।
इदं शरीरं कौन्तेय क्षेत्रमित्यभिधीयते ।
एतद्यो वेत्ति तं प्राहुः क्षेत्रज्ञ इति तद्विदः ॥१३.१॥
śrībhagavānuvāca |
idaṃ śarīraṃ kaunteya kṣetramityabhidhīyate |
etadyo vetti taṃ prāhuḥ kṣetrajña iti tadvidaḥ ||13.1||
श्रीभगवान् 1/1 उवाच III/1 ।
इदम् 1/1 शरीरम् 1/1 कौन्तेय S/1 क्षेत्रम् 1/1 इति 0 अभिधीयते III/1 ।
एतत् 2/1 यः 1/1 वेत्ति III/1 तम् 2/1 प्राहुः III/3 क्षेत्रज्ञः 1/1 इति 0 तद्-विदः 1/3 ॥१३.१॥
· श्रीभगवान् [śrībhagavān] = Śrī Bhagavān = श्रीभगवत् m. + कर्तरि to उवाच 1/1
· उवाच [uvāca] = said = वच् (2P) to say + लिट्/कर्तरि/III/1
· इदम् [idam] = this = इदम् (pron.) n. + adj. to शरीरम् 1/1
· शरीरम् [śarīram] = body = शरीर (n.) + कर्मणि to अभिधीयते 1/1
· कौन्तेय [kaunteya] = O Kaunteya!= कौन्तेय + सम्बोधने 1/1
· क्षेत्रम् [kṣetram] = the field = क्षेत्र (n.) + S.C to शरीरम् 1/1
· इति [iti] = thus = अव्ययम्
· अभिधीयते [abhidhīyate] = is called = अभि + धा to name + लट्/कर्मणि/III/1
· एतत् [etat] = this = एतद् (pron.) n. (pointing to क्षेत्रम्) + कर्मणि to वेत्ति 2/1
· यः [yaḥ] = the who = यद् (pron.) m. + कर्तरि to वेत्ति 1/1
· वेत्ति [vetti] = knows = विद् (2P) to know + लट्/कर्तरि/III/1
· तम् [tam] = him = तद् (pron.) m. (corresponding to यः, one who knows the field) + कर्मणि to प्राहुः 2/1
· प्राहुः [prāhuḥ] = say = प्र + ब्रू (2U) to say + लट्/कर्तरि/III/3
· क्षेत्रज्ञः [kṣetrajñaḥ] = the knower of the field = क्षेत्रज्ञ (m.) + कर्तरि to (भवति) 1/1
o क्षेत्रं जानाति इति क्षेत्रज्ञः । (UT)
o क्षेत्र + ङस् + ज्ञा + क (3.2.3 आतोऽनुपसर्गे कः ।)
· इति [iti] = thus = अव्ययम्
· तद्-विदः [tad-vidaḥ] = those who know that = तद्विद् m. + कर्तरि to प्राहुः 1/3
o (क्षेत्रं क्षेत्रज्ञं च) तौ विदन्ति तद्विदः । (UT)
o तद् + ओस् + विद् + क्विप् (3.2.76 क्विप् च ।)
Śrī Bhagavān said:
Kaunteya (Arjuna)! This body is called “filed”. The one who knows this (field) is “the knower of the field;” thus say those who know that.
Sentence 1:
Śrī Bhagavān (श्रीभगवान् 1/1) said (उवाच III/1):
Sentence 2:
Kaunteya (Arjuna) (कौन्तेय S/1)! This (इदम् 1/1) body (शरीरम् 1/1) is called (अभिधीयते III/1) “filed” (क्षेत्रम् 1/1 इति 0).
Sentence 3:
Those who know that (तद्-विदः 1/3) call (प्राहुः III/3) the one (तम् 2/1) who (यः 1/1) knows (वेत्ति III/1) this (एतत् 2/1) (field) as “the knower of the field” (क्षेत्रज्ञः 1/1 इति 0).
सप्तमे अध्याये सूचिते द्वे प्रकृती ईश्वरस्य — त्रिगुणात्मिका अष्टधा भिन्ना अपरा, संसारहेतुत्वात् ; परा च अन्या जीवभूता क्षेत्रज्ञलक्षणा ईश्वरात्मिका — याभ्यां प्रकृतिभ्यामीश्वरः जगदुत्पत्तिस्थितिलयहेतुत्वं प्रतिपद्यते । तत्र क्षेत्रक्षेत्रज्ञलक्षणप्रकृतिद्वयनिरूपणद्वारेण तद्वतः ईश्वरस्य तत्त्वनिर्धारणार्थं क्षेत्राध्यायः आरभ्यते । अतीतानन्तराध्याये च ‘अद्वेष्टा सर्वभूतानाम्’(भ. गी. १२ । १३) इत्यादिना यावत् अध्यायपरिसमाप्तिः तावत् तत्त्वज्ञानिनां संन्यासिनां निष्ठा यथा ते वर्तन्ते इत्येतत् उक्तम् । केन पुनः ते तत्त्वज्ञानेन युक्ताः यथोक्तधर्माचरणात् भगवतः प्रिया भवन्तीति एवमर्थश्च अयमध्यायः आरभ्यते । प्रकृतिश्च त्रिगुणात्मिका सर्वकार्यकरणविषयाकारेण परिणता पुरुषस्य भोगापवर्गार्थकर्तव्यतया देहेन्द्रियाद्याकारेण संहन्यते । सोऽयं सङ्घातः इदं शरीरम् । तदेतत् भगवान् उवाच —
श्रीभगवानुवाच —
इदं शरीरं कौन्तेय क्षेत्रमित्यभिधीयते ।
एतद्यो वेत्ति तं प्राहुः क्षेत्रज्ञ इति तद्विदः ॥ १ ॥
इदम् इति सर्वनाम्ना उक्तं विशिनष्टि शरीरम् इति । हे कौन्तेय, क्षतत्राणात् , क्षयात् , क्षरणात् , क्षेत्रवद्वा अस्मिन् कर्मफलनिष्पत्तेः क्षेत्रम् इति — इतिशब्दः एवंशब्दपदार्थकः — क्षेत्रम् इत्येवम् अभिधीयते कथ्यते । एतत् शरीरं क्षेत्रं यः वेत्ति विजानाति, आपादतलमस्तकं ज्ञानेन विषयीकरोति, स्वाभाविकेन औपदेशिकेन वा वेदनेन विषयीकरोति विभागशः, तं वेदितारं प्राहुः कथयन्ति क्षेत्रज्ञः इति — इतिशब्दः एवंशब्दपदार्थकः एव पूर्ववत् — क्षेत्रज्ञः इत्येवम् आहुः । के ? तद्विदः तौ क्षेत्रक्षेत्रज्ञौ ये विदन्ति ते तद्विदः ॥ १ ॥
