3rd Chapter 4th Sloka

न कर्मणामनारम्भान्नैष्कर्म्यं पुरुषोऽश्नुते ।

न च सन्न्यसनादेव सिद्धिं समधिगच्छति ॥३.४॥

na karmaṇāmanārambhānnaiṣkarmyaṃ puruṣo'śnute |

na ca sannyasanādeva siddhiṃ samadhigacchati ||3.4||

न ⁰ कर्मणाम् ^6/3 अनारम्भात् ^5/1 नैष्कर्म्यम् ^2/1 पुरुषः ^1/1 अश्नुते ^III/1 ।

न ⁰ च ⁰ सन्न्यसनात् ^5/1 एव ⁰ सिद्धिम् ^2/1 समधिगच्छति ^III/1 ॥३.४॥

·         न [na] = not = अव्ययम्

·         कर्मणाम् [karmaṇām] = of actions = कर्मन् (n.) + सम्बन्धे to अनारम्भात् 6/1

·         अनारम्भात् [anārambhāt] = by the non-performance = अनारम्भ (m.) + हेतौ 5/1

·         नैष्कर्म्यम् [naiṣkarmyam] = the state of actionlessness = नैष्कर्म्य (n.) + कर्म to अश्नुते 2/1

o   निष्कर्मस्य भावः नैष्कर्म्यम् ।

·         पुरुषः [puruṣaḥ] = a person = पुरुष (m.) + कर्तरि to अश्नुते 1/1

·         अश्नुते [aśnute] = attain = अश् (5A) to pervade + लट्/कर्तरि/III/1

·         न [na] = not = अव्ययम्

·         च [ca] = and = अव्ययम्

·         सन्न्यसनात् [sannyasanāt] = out of renunciation = सन्न्यसन (n.) + हेतौ 5/1

o   सम् + नि + अस् (4P) to renunce + ल्युट् (भावे)

·         एव [eva] = mere = अव्ययम्

·         सिद्धिम् [siddhim] = success (liberation) = सिद्धि (f.) + कर्म to समधिगच्छति 2/1

·         समधिगच्छति [samadhigacchati] = attain = सम् + अधि + गम् (1P) to attain+ लट्/कर्तरि/III/1

A person does not gain the state of actionlessness by the non-performance of activities. Nor does the person attain success (liberation) out of mere renunciation, sannyāsa.

Sentence 1:

कर्मणाम् ^6/3 अनारम्भात् ^5/1 पुरुषः ^1/1 नैष्कर्म्यम् ^2/1 न ⁰ अश्नुते ^III/1 ।

A person (पुरुषः ^1/1) does not (न ⁰) gain (अश्नुते ^III/1) the state of actionlessness (नैष्कर्म्यम् ^2/1) by the non-performance (अनारम्भात् ^5/1) of activities (कर्मणाम् ^6/3).

Sentence 2:

न ⁰ च ⁰ सन्न्यसनात् ^5/1 एव ⁰ सिद्धिम् ^2/1 समधिगच्छति ^III/1 ॥३.४॥

Nor does (न ⁰ च ⁰) the person attain (समधिगच्छति ^III/1) success (liberation) (सिद्धिम् ^2/1) out of mere (एव ⁰) renunciation, sannyāsa (सन्न्यसनात् ^5/1).

‘माम् ^2/1 च ⁰ बन्ध-कारणे ^7/1 कर्मणि ^7/1 एव ⁰ नियोजयसि ^II/1’ इति ⁰ विषण्ण-मनसम् ^2/1 अर्जुनम् ^2/1 ‘कर्म ^2/1 न ⁰ आरभे ^I/1’ इत्येवम् ⁰ मन्वानम् ^2/1 आलक्ष्य ⁰ आह ^III/1 भगवान् ^1/1 – न ⁰ कर्मणाम् ^6/3 अनारम्भात् ^5/1 इति ⁰ ।

अथवा ⁰ – ज्ञानकर्म-निष्ठयोः ^6/2 परस्पर-विरोधात् ^5/1 एकेन ^3/1 पुरुषेण ^3/1 युगपत् ⁰ अनुष्ठातुम् ⁰ अशक्त्यत्वे ^7/1 सति ^7/1 इतरेतरानपेक्षयोः ^6/2 एव ⁰ पुरुषार्थ-हेतुत्वे ^7/1 प्राप्ते ^7/1 कर्मनिष्ठायाः ^6/1 ज्ञाननिष्ठा-प्राप्ति-हेतुत्वेन ^3/1 पुरुषार्थ-हेतुत्वम् ^1/1, न ⁰ स्वातन्त्र्येण ^3/1, ज्ञाननिष्ठा ^1/1 तु ⁰ कर्मनिष्ठोपाय-लब्धात्मिका ^1/1 सती ^1/1 स्वातन्त्र्येण ^3/1 पुरुषार्थहेतुः ^1/1 अन्यानपेक्षा ^1/1, इत्येतम् ^2/1 अर्थम् ^2/1 प्रदर्शयिष्यन् ^1/1 आह ^III/1 भगवान् ^1/1 –

न ⁰ कर्मणाम् ^6/3 क्रियाणाम् ^6/3 – यज्ञादीनाम् ^6/3 इह ⁰ जन्मनि ^7/1 जन्मान्तरे ^7/1 वा ⁰ अनुष्ठितानाम् ^6/3 उपात्त-दुरित-क्षय-हेतुत्वेन ^3/1 सत्त्वशुद्धि-कारणानाम् ^6/3 तत्कारणत्वेन ^3/1 च ⁰ ज्ञानोत्पत्ति-द्वारेण ^3/1 ज्ञाननिष्ठा-हेतूनाम् ^6/3, ‘ज्ञानमुत्पद्यते पुंसां क्षयात्पापस्य कर्मणः । यथादर्शतल-प्रख्ये पश्यत्यात्मानमात्मनि’ (मो. ध. 204.8) इत्यादि-स्मरणात् ^5/1, अनारम्भात् ^5/1 अननुष्ठानात् ^5/1 । नैष्कर्म्यम् ^2/1 निष्कर्म-भावम् ^2/1 कर्मशून्यताम् ^2/1 ज्ञानयोगेन ^3/1 निष्ठाम् ^2/1 निष्क्रियात्म-स्वरूपेण ^3/1 एव ⁰ अवस्थानम् ^2/1 इति ⁰ यावत् ⁰ । पुरुषः ^1/1 न ⁰ अश्नुते ^III/1 न ⁰ प्राप्नोति ^III/1 इत्यर्थः ^1/1 । कर्मणाम् ^6/3 अनारम्भात् ^5/1 नैष्कर्म्यम् ^2/1 न ⁰ अश्नुते ^III/1 इति ⁰ वचनात् ^5/1 तद्विपर्ययात् ^5/1 तेषाम् ^6/3 आरम्भात् ^5/1 नैष्कर्म्यम् ^2/1 अश्नुते ^III/1 इति ⁰ गम्यते ^III/1 ।

कस्मात् ^5/1 पुनः ⁰ कारणात् ^5/1 कर्मणाम् ^6/3 अनारम्भात् ^5/1 नैष्कर्म्यम् ^2/1 न ⁰ अश्नुते ^III/1 इति ⁰? उच्यते ^III/1 – कर्मारम्भस्य ^6/1 एव ⁰ नैष्कर्म्योपायत्वात् ^5/1 । न ⁰ हि ⁰ उपायम् ^2/1 अन्तरेण ⁰ उपेय-प्राप्तिः ^1/1 अस्ति ^III/1 । कर्मयोगोपायत्वम् ^1/1 च ⁰ नैष्कर्म्य-लक्षणस्य ^6/1 ज्ञानयोगस्य ^6/1, श्रुतौ ^7/1 इह ⁰ च ⁰, प्रतिपादनात् ^5/1 । श्रुतौ ^7/1 तावत् ⁰ प्रकृतस्य ^6/1 आत्म-लोकस्य ^6/1 वेद्यस्य ^6/1 (न तु प्राप्यस्य) वेदनोपायत्वेन ^3/1 ‘तम् ^2/1 एतम् ^2/1 वेदानुवचनेन ^3/1 ब्राह्मणाः ^1/3 विविदिषन्ति ^III/3 यज्ञेन ^3/1’ (बृ. 4.4.22) इत्यादिना ^3/1 कर्मयोगस्य ^6/1 ज्ञानयोगोपायत्वम् ^1/1 प्रतिपादितम् ^1/1 । इहापि ⁰ च ⁰ – ‘सन्न्यासः ^1/1 तु ⁰ महाबाहो ^S/1 दुःखम् ⁰ आप्तुम् ⁰ अयोगतः ⁰’ (5.6) ‘योगिनः ^1/3 कर्म ^2/1 कुर्वन्ति ^III/3 सङ्गम् ^2/1 त्यक्त्वा ⁰ आत्मशुद्धये ^4/1’ (5.11) ‘यज्ञः ^1/1 दानम् ^1/1 तपः ^1/1 च ⁰ एव ⁰ पावनानि ^1/3 मनीषिणाम् ^6/3’ (18.5) इत्यादि ^2/1 प्रतिपादयिष्यति ^III/1 ॥

ननु ⁰ च ⁰ ‘अभयम् ^2/1 सर्वभूतेभ्यः ^4/3 दत्त्वा ⁰ नैष्कर्म्यम् ^2/1 आचरेत् ^III/1’ (अश्व. 46.18) इत्यादौ ^7/1 कर्तव्यकर्म-सन्न्यासात् ^5/1 अपि ⁰ नैष्कर्म्य-प्राप्तिम् ^2/1 दर्शयति ^III/1 । लोके ^7/1 च ⁰ कर्मणाम् ^6/3 अनारम्भात् ^5/1 नैष्कर्म्यम् ^1/1 इति ⁰ प्रसिद्धतरम् ^1/1 । अतः ⁰ च ⁰ नैष्कर्म्यार्थिनः ^6/1 किम् ⁰ कर्म-आरम्भेण ^3/1? इति ⁰ प्राप्तम् ^1/1 । अतः ⁰ आह ^III/1 – न ⁰ च ⁰ सन्न्यसनात् ^5/1 एव ⁰ इति ⁰ । न ⁰ अपि ⁰ न्न्यसनात् ^5/1 एव ⁰ केवलात् ^5/1 कर्मपरित्यागमात्रात् ^5/1 एव ⁰ ज्ञान-रहितात् ^5/1 सिद्धिम् ^2/1 नैष्कर्म्य-लक्षणाम् ^2/1 ज्ञानयोगेन ^3/1 निष्ठाम् ^2/1 समधिगच्छति ^III/1 न ⁰ प्राप्नोति ^III/1 ॥ ४ ॥