13th Chapter 5th Sloka

महाभूतान्यहङ्कारो बुद्धिरव्यक्तमेव च ।

इन्द्रियाणि दशैकं च पञ्च चेन्द्रियगोचराः ॥ १३.५ ॥

 

mahābhūtānyahaṅkāro buddhiravyaktameva ca |

indriyāṇi daśaikaṃ ca pañca cendriyagocarāḥ || 13.5 ||

 

महाभूतानि ^1/3 अहङ्कारः ^1/1 बुद्धिः ^1/1 अव्यक्तम् ^1/1 एव ⁰ च ⁰ ।

इन्द्रियाणि ^1/3 दश ^1/3 एकम् ^1/1 च ⁰ पञ्च ^1/3 च ⁰ इन्द्रियगोचराः ^1/3 ॥ १३.५ ॥

 

The (five) subtle elements, the hiraṇyagarbha, the samaṣṭi-buddhi, the unmanifest cause (māyā), the ten organs and one (mind), the five sense objects, ...

 

·       महाभूतानि [mahābhūtāni] = the (five) subtle elements = महाभूत (n.) + प्रातिपदिकार्थमात्रे 1/3

·       अहङ्कारः [ahaṅkāraḥ] = the hiraṇyagarbha = अहङ्कार (m.) + प्रातिपदिकार्थमात्रे 1/1

·       बुद्धिः [buddhiḥ] = the samaṣṭi-buddhi = बुद्धि (f.) + प्रातिपदिकार्थमात्रे 1/1

·       अव्यक्तम् [avyaktam] = the unmanifest cause (māyā) = अव्यक्त (n.) + प्रातिपदिकार्थमात्रे 1/1

·       एव [eva] = indeed = अव्ययम्

·       च [ca] = and = अव्ययम्

·       इन्द्रियाणि [indriyāṇi] = organs = इन्द्रिय (n.) + प्रातिपदिकार्थमात्रे 1/3

·       दश [daśa] = ten = दशन् n. + adj. to इन्द्रियाणि 1/3

·       एकम् [ekam] = one (mind) = एक (pron.) n. + adj. to (मनस्) 1/1

·       च [ca] = and = अव्ययम्

·       पञ्च [pañca] = five = पञ्चन् m. + adj. to इन्द्रियगोचराः 1/3

·       च [ca] = and = अव्ययम्

·       इन्द्रियगोचराः [indriyagocarāḥ] = sense objects = इन्द्रियगोचर (m.) + प्रातिपदिकार्थमात्रे 1/3

o   इन्द्रियाणां गोचराः इन्द्रियगोचराः (6T) ।

 

 

The (five) subtle elements, the hiraṇyagarbha, the samaṣṭi-buddhi, the unmanifest cause (māyā), the ten organs and one (mind), the five sense objects, ...

 

The (five) subtle elements (महाभूतानि ^1/3), the hiraṇyagarbha (अहङ्कारः ^1/1), the samaṣṭi-buddhi (बुद्धिः ^1/1), the unmanifest cause (अव्यक्तम् ^1/1 एव ⁰ च ⁰) (māyā), the ten (दश ^1/3) organs (इन्द्रियाणि ^1/3) and (च ⁰) one (एकम् ^1/1) (mind), the five (पञ्च ^1/3) sense objects (इन्द्रियगोचराः ^1/3 च ⁰), ...

 

स्तुत्या अभिमुखीभूताय अर्जुनाय आह भगवान् —

महाभूतान्यहङ्कारो बुद्धिरव्यक्तमेव च ।

इन्द्रियाणि दशैकं च पञ्च चेन्द्रियगोचराः ॥ ५ ॥

महाभूतानि महान्ति च तानि सर्वविकारव्यापकत्वात् भूतानि च सूक्ष्माणि । स्थूलानि तु इन्द्रियगोचरशब्देन अभिधायिष्यन्ते अहङ्कारः महाभूतकारणम् अहंप्रत्ययलक्षणः । अहङ्कारकारणं बुद्धिः अध्यवसायलक्षणा । तत्कारणम् अव्यक्तमेव च, न व्यक्तम् अव्यक्तम् अव्याकृतम् ईश्वरशक्तिः ‘मम माया दुरत्यया’ (भ. गी. ७ । १४) इत्युक्तम् । एवशब्दः प्रकृत्यवधारणार्थः एतावत्येव अष्टधा भिन्ना प्रकृतिः । च-शब्दः भेदसमुच्चयार्थः । इन्द्रियाणि दश, श्रोत्रादीनि पञ्च बुद्ध्युत्पादकत्वात् बुद्धीन्द्रियाणि, वाक्पाण्यादीनि पञ्च कर्मनिवर्तकत्वात् कर्मेन्द्रियाणि ; तानि दश । एकं च ; किं तत् ? मनः एकादशं सङ्कल्पाद्यात्मकम् । पञ्च च इन्द्रियगोचराः शब्दादयो विषयाः । तानि एतानि साङ्ख्याः चतुर्विंशतितत्त्वानि आचक्षते ॥ ५ ॥