13th Chapter 20th Sloka

कार्यकरणकर्तृत्वे हेतुः प्रकृतिरुच्यते ।

पुरुषः सुखदुःखानां भोक्तृत्वे हेतुरुच्यते ॥ १३.२० ॥

 

kāryakaraṇakartṛtve hetuḥ prakṛtirucyate |

puruṣaḥ sukhaduḥkhānāṃ bhoktṛtve heturucyate || 13.20 ||

 

कार्यकरणकर्तृत्वे ^7/1 हेतुः ^1/1 प्रकृतिः ^1/1 उच्यते ^III/1 ।

पुरुषः ^1/1 सुखदुःखानाम् ^6/3 भोक्तृत्वे ^7/1 हेतुः ^1/1 उच्यते ^III/1 ॥ १३.२० ॥

 

May you know that both prakṛti and puruṣa are indeed beginningless. May you also know that the modifications, and the qualities are indeed born of prakṛti.

 

May you know (विद्धि ^II/1) that both (उभौ ^2/2 अपि ⁰) prakṛti (प्रकृतिम् ^2/1) and (च ⁰) puruṣa (पुरुषम् ^2/1) are indeed (एव ⁰) beginningless (अनादी ^2/2).

May you also (च ⁰) know (विद्धि ^II/1) that the modifications (विकारान् ^2/3), and (च ⁰) the qualities (गुणान् ^2/3) are indeed (एव ⁰) born of prakṛti (प्रकृतिसम्भवान् ^2/3).

 

·       प्रकृतिम् [prakṛtim] = prakṛti = प्रकृति (f.) + कर्मणि to विद्धि 2/1

·       पुरुषम् [puruṣam] = puruṣa = पुरुष (m.) + कर्मणि to विद्धि 2/1

·       च [ca] = and = अव्ययम्  

·       एव [eva] = indeed = अव्ययम्  

·       विद्धि [viddhi] = May you know = विद् (2P) to know + लोट्/कर्तरि/II/1

o   विद् + हि 3.4.87 सेर्ह्यपिच्च । ~ लस्य लोटः

विद् + धि               6.4.101 हुझल्भ्यो हेर्धिः ।

·       अनादी [anādī] = beginningless = अनादि m. + O.C. to उभौ 2/2

o   न विद्यते आदिः ययोः ^6/2 तौ अनादी (NB) ।

·       उभौ [ubhau] = both = उभ m.+ pronoun of प्रकृतिम् and पुरुषम् (प्रकृतिपुरुषौ) 2/2

·       अपि [api] = also = अव्ययम्  

·       विकारान् [vikārān] = modifications = विकार (m.) + कर्मणि to विद्धि 2/3

·       च [ca] = and = अव्ययम्  

·       गुणान् [guṇān] = attributes = गुण (m.) + कर्मणि to विद्धि 2/3

·       च [ca] = and = अव्ययम्  

·       एव [eva] = indeed = अव्ययम्  

·       विद्धि [viddhi] = May you know = विद् (2P) to know + लोट्/कर्तरि/II/1

·       प्रकृतिसम्भवान् [prakṛtisambhavān] = that which are born of prakṛti = प्रकृतिसम्भव m. + O.C. to विकारान्/गुणान् 2/3

 

 

अन्वयः

प्रकृतिम् ^2/1 पुरुषम् ^2/1 च ⁰ उभौ ^2/2 अपि ⁰ अनादी ^2/2 एव ⁰ विद्धि ^II/1 ।

विकारान् ^2/3 च ⁰ गुणान् ^2/3 च ⁰ प्रकृतिसम्भवान् ^2/3 एव ⁰ विद्धि ^II/1 ॥ १३.१९ ॥

 

 

के पुनः ते विकाराः गुणाश्च प्रकृतिसम्भवाः —

कार्यकरणकर्तृत्वे हेतुः प्रकृतिरुच्यते ।

पुरुषः सुखदुःखानां भोक्तृत्वे हेतुरुच्यते ॥ २० ॥

कार्यकरणकर्तृत्वे — कार्यं शरीरं करणानि तत्स्थानि त्रयोदश । देहस्यारम्भकाणि भूतानि पञ्च विषयाश्च प्रकृतिसम्भवाः विकाराः पूर्वोक्ताः इह कार्यग्रहणेन गृह्यन्ते । गुणाश्च प्रकृतिसम्भवाः सुखदुःखमोहात्मकाः करणाश्रयत्वात् करणग्रहणेन गृह्यन्ते । तेषां कार्यकरणानां कर्तृत्वम् उत्पादकत्वं यत् तत् कार्यकरणकर्तृत्वं तस्मिन् कार्यकरणकर्तृत्वे हेतुः कारणम् आरम्भकत्वेन प्रकृतिः उच्यते । एवं कार्यकरणकर्तृत्वेन संसारस्य कारणं प्रकृतिः । कार्यकारणकर्तृत्वे इत्यस्मिन्नपि पाठे, कार्यं यत् यस्य परिणामः तत् तस्य कार्यं विकारः विकारि कारणं तयोः विकारविकारिणोः कार्यकारणयोः कर्तृत्वे इति । अथवा, षोडश विकाराः कार्यं सप्त प्रकृतिविकृतयः कारणम् तान्येव कार्यकारणान्युच्यन्ते तेषां कर्तृत्वे हेतुः प्रकृतिः उच्यते, आरम्भकत्वेनैव । पुरुषश्च संसारस्य कारणं यथा स्यात् तत् उच्यते — पुरुषः जीवः क्षेत्रज्ञः भोक्ता इति पर्यायः, सुखदुःखानां भोग्यानां भोक्तृत्वे उपलब्धृत्वे हेतुः उच्यते ॥

कथं पुनः अनेन कार्यकरणकर्तृत्वेन सुखदुःखभोक्तृत्वेन च प्रकृतिपुरुषयोः संसारकारणत्वमुच्यते इति, अत्र उच्यते — कार्यकरणसुखदुःखरूपेण हेतुफलात्मना प्रकृतेः परिणामाभावे, पुरुषस्य च चेतनस्य असति तदुपलब्धृत्वे, कुतः संसारः स्यात् ? यदा पुनः कार्यकरणसुखदुःखस्वरूपेण हेतुफलात्मना परिणतया प्रकृत्या भोग्यया पुरुषस्य तद्विपरीतस्य भोक्तृत्वेन अविद्यारूपः संयोगः स्यात् , तदा संसारः स्यात् इति । अतः यत् प्रकृतिपुरुषयोः कार्यकरणकर्तृत्वेन सुखदुःखभोक्तृत्वेन च संसारकारणत्वमुक्तम् , तत् युक्तम् । कः पुनः अयं संसारो नाम ? सुखदुःखसम्भोगः संसारः । पुरुषस्य च सुखदुःखानां सम्भोक्तृत्वं संसारित्वमिति ॥ २० ॥